थोरल्या बाजीरावांची पालखेड मोहीम – १७२७-२८
बाजीरावांच्या पालखेड मोहिमेचे , मराठी राजवटीच्या इतिहासात महत्वाचे स्थान आहे ,
याचे कारण , छत्रपती शाहू महाराजांच्या स्थानाला आणि सत्तेला
, हैदराबादच्या निजामाने , कोल्हापूरकर
संभाजी II आणि चांदरसेन जाधव सारख्या सरदारांनी आव्हान दिले
होते . त्यात त्यांचा पूर्ण पराभव होऊन , शाहू महाराजांची
सत्ता कायम झाली . ह्या लढाईचा परिणाम जेव्हडा महत्वाचा होता , तेव्हडच महत्व , बाजीरावांच्या योजनेला ( strategy
) होत . म्हणूनच फील्ड मार्शल मोण्टेगोमोरी ( ज्यांनी दुसरया
महायुद्धधात , जर्मनीला पराभूत करण्यात अतिशय महत्वाची
भूमिका बजावली ) त्यांनी , आपल्या पुस्तकात – “ ए हिस्टरी ऑफ वोरफेयर ( १९६८ ) “ , बाजीरावांच्या पालखेडच्या लढाईचा समावेश केला आहे. त्यामुळेच ह्या
मोहिमेबद्दल जास्ती जास्त माहिती असणे जरूरी आहे .
पालखेड मोहीम १७२७-२८
शाहू महाराजांनी , १३
ऑक्टोबर १७२७ ला निजाम व इतरान विरुध्द्ध युध्ध पुकारले, आणि
बाजीरावांची निजामा विरूद्धची पहिली मोहीम – पारनेर येथून सुरू झाली . ही मोहीम , निजाम पालखेड येथे बाजीरावाना शरण आल्यावर , १२
मार्च १७२८ ला, जो
मुंगी शेगावचा तह झाला , तेव्हा , ५
महिन्यांनी संपली .
या मोहिमे बद्दल काही गोष्टी लक्षात ठेवणे
जारूरीचे आहे . बाजीराव २७ व मल्हारराव होळकर ३० वर्षांचे – तरुण आणि अननुभवी होते
, तर निजाम ५६ वर्षांचा ,अतिशय मुरलेला राजकारणी आणि कसलेला
लढवैय्या होता . त्याच्या कडे उत्कृष्ट मोगल तोफखाना आणि भरपूर सैन्य होते . त्याचे
घोडदळ चांगले होते , परंतु त्यांच्या हलक्या चिलखता मुळे
बाजीरावांच्या घोडदळा एव्हडे वेगाने प्रवास करू शकत नव्हते . याउलट बाजीरावांकडे – फक्त ६००० घोडदळ होते .
तोफखाना नव्हता . त्याचा फायदा वेगवान हालचालीन मध्ये झाला . परंतु तोफा नसल्याने ते
समोरासमोर , एका जागी राहून , निजामाला
तोंड देऊशकात नव्हते . त्यांना “ गनिमी कावा – हुलकावण्या देऊन , अडनेडया जागी निजामाला कोंडीत पकडणे “ हा एकच उपाय होता , आणि तोच त्यांनी परिणामकारक रीतीने वापरला . दुसर, निजामाने जरी पुणे आणि
आजूबाजूचा प्रदेश ताब्यात घेतला , तरी बाजीरवांनी , बरहाणपुर – औरंगाबाद वर हल्ला करण्याची आवाई उठवली , आणि त्याच्या डावपेचात अडकले
नाहीत . त्यांचा भर हा निजामाचा सधन
प्रदेश लुटून फस्त करण्यावर होता , ज्यामुळे निजाम पुण्याचा
ताबा सोडून देईल .आणि तसेच झाले .
फेब्रुवरी मध्ये निजामाला कळले की बाजीराव
औरंगाबादवर चालून येतो आहे , तेव्हा , पुण्याचा मुक्काम हलवून तो तातडीने , अहमदनगर
मार्गे औरंगाबादच्या वाटेला लागला . तोफखान्याचे “ लोढण “ नको म्हणून , त्याने तो , अहमदनगरला ठेवला , व तसाच औरंगाबादच्या रोखने निघाला आणि पालखेडला कैचीत सापडला !
खालील नकाशा मध्ये – गूगल मॅप वर दोघांच्या हालचाली दाखवल्या आहेत
नकाशा क्र १ – थोरल्या बाजीरावांची पालखेड मोहीम – १७२७/२८
१ ) काळी रेखा बाजीरावांच्या हालचाली आणि
हिरवी जाड गडद रेखा , निजामाच्या हालचाली दर्शवतात . फिकट हिरवी रेखा , निजामच्या सरदारच्या सूरतच्या मार्गाची आहे .
२ ) भगवे ठिपके बाजीरावांच्या मुक्कामाची , तर हिरवे ठिपके निजामाच्या मुक्कामची ठिकाणे दाखवतात
३ ) काही ठिकाणे , नक्की जागा माहीत नसल्याने , नकाशात दाखवलेली नाहीत
वरील नकाशावरून काही गोष्टी कळून येतात
.
१ – बाजीराव व त्यांच्या सैन्याने या
मोहिमेच्या ५ महिन्यात जवळ जवळ – ३०००- ३५०० कि मि प्रवास केला . प्रत्यक्ष
प्रवासाचे अंदाजे ७५ दिवस धरले , तर सारासरीने त्यांनी
दिवसाला ४० कि मि एव्हडी घोडदौड केली अस दिसत .
२ – याउलट , स्वता: निजामाने त्याच कलावधीत , जेमतेम १००० कि मिचा प्रवास केला . त्यात त्याच्या प्रत्यक्ष प्रवासाचे
दिवस बहुदा ६०- ७० दिवसच असावे . म्हणजेच
सरासरीने दिवसाला फक्त १२ - १५ कि
मि वेगाने प्रवास केला असणार ( तोफा , बाजारबुणगे , लवाजामा , चिलखती
घोडदळ इ मुळे )
३ - बाजीराव गुजरात मध्ये जरी जानेवारीचा
जवळपास पूर्ण महिना होते , तरी त्या कालावधीत , त्यांनी गुजरात मध्ये
फक्त ३००- ३५० कि मि एव्हडाच प्रवास केला . थोडक्यात . ५ महिन्यां पैकी ४ महीने ते
महाराष्ट्रातच ( मराठवाडा , खानदेश ,
पश्चिम विदर्भ ) निजामाला / त्याच्या
सरदारांना हुलकावणी देऊन त्याचा प्रदेश लूटून उध्वस्त करीत होते . ( निझाम, १७२७ सुरवातीला मराठवाड्यात होता . तो डिसेंबर शेवट
ते फेब्रुवरी १७२८ मध्या पर्यन्त पुणे व आसपासच्या परिसरात होता. )
४ – १५ डिसेंबर १७२७ ला बाजीराव बरहाणपूरला
होते , तेव्हा ऐवजखान त्यांच्या मागे होता . निजाम ऐवज खानच्या मागोमाग होता .
परंतु त्या नंतर निजामाच्या हालचाली बद्दल दोन मत प्रवाह आहेत . तो सूरतला , बाजीरावांच्या मागावर गेला असे “
हदीकतुल आलम ” ह्या ग्रंथात म्हटले आहे .
परंतु बर्‍याच इतिहासकारांच्या मते निझाम स्वता: , बाजीराव
बरहाणपूरहून निघून पश्चिमेला गेला आहे , असे पाहून , त्याचा नाद सोडून , पुण्याच्या रोखाने आला . माझ्या
मते , सर्व बाबींचा विचार केल्यास , तो
सरळ पुण्याच्या रोखानेच आला असणार हे खरे असावे . परंतु अशी शक्यता आहे , कि बाजीरावना गुजरात मध्येच अडवायला , त्याने एका
मोठ्या सरदाराला ,
सुरतला पाठवले असावे !
५ – बाजीराव आणि निझाम दोघेही , आवाई उठवून भलती कडेच जात होते व एकमेकांना गोंधळात टाकण्याचा प्रयत्न
करत होते . दोघेही एकमेकांच्या बातम्या काढत होते व त्यानुसार पुढील मार्ग ठरवत
होते . दोघांच्याही हालचाली एक विशिष्ट उद्देश डोळ्या समोर ठेऊनच होत होत्या – निजामाला
शाहू महाराजांची सत्ता उखडायची होती व संभाजी – II ला राज्याभिषेक
कारवायचा होता , तर बाजीरावांना निजामाचा पराभव करून शाहुंची
सत्ता कायम राखायची होती .
६ – १५ फे. १७२८ नंतर च्या बाजीराव आणि निजाम
यांच्या हालचाली – औरंगाबादच्या रोखानेच , परंतु
विरुध्द्ध दिशेने झाल्या . बाजीराव उत्तरेतून – दक्षिणे कडे , तर निजाम, दक्षिणेकडून – उत्तरेकडे येत होता .
७ – बाजीरावांच्या वेगवान व गोंधळात टाकणार्‍या
हालचालीन मुळे , निजामचे लक्ष पूर्ण पणे त्याच्या वर
केन्द्रित झाले असणार . त्या मुळे , बजीरावांचे इतर सरदार –
मल्हारराव होळकर , देवलजी सोमवंशी इ ,
यांच्या हालचालीन कडे दुर्लक्ष झाले असणार . परंतु बाजीराव गुपचूप , ह्या सर्वांशी संपर्क राखून होते व त्यांच्या इशार्यानुसार इतर सरदार हालचाली करत
होते , ज्याची कल्पना निजामाला आली नसणार . म्हणूनच तो पालखेडला
– ह्या सर्वांच्या कोंडीत घेरला गेला .
लष्करी सामुग्री , सरदार , अनुभव इ बाबतीत निजामाची बाजू , बाजीरावान पेक्षा वरचढ
होती . परंतु बाजीरावांनी , त्यांच्या - उत्कृष्ट डावपेच , अनपेक्षित वेगवान हालचाली आणि सुसूत्र आममलबजावणीच्या जोरावर निजामावर पूर्ण पणे मात केली आणि इतिहास घडवला !
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा