मराठी राजवटीच्या
र्हासाची कारणे - भाग –
३
ब ३ ) बाह्य कारण – १७५७
नंतर वाढत गेलेले ,
इंग्रजांचे ( ईस्ट इंडिया कंपनीचे ) – राजकीय , लशकरी आणि
आर्थिक सामर्थ्य
न. चि. केळकर यांनी त्यांच्या –“ मराठे व इंग्रज “ ह्या
पुस्तकात प्रकरण पहिले - - “ मराठे व इंग्रज यांचा समकालीन उत्कर्षापकर्ष “ - यात
सुरवातीलाच , मराठे व इंग्रज यांचे संबंध
कसे बदलत गेले ह्याचा आढावा घेतला आहे . त्यांनी एकंदर चार कालखंड कल्पून , त्यात ते कसे कसे बदलत गेले हे दाखवले आहे .
१ -- १६४८ ते १७६१ – एकमेकांशी
परिचय –-------------------------------------- ११३ वर्षे ----------------- - [
शिवाजी महाराजांचा , औरंगजेबा विरुद्धच्या स्वातंत्र्य लढ्याचा ,शाहू महाराज , थोरले बाजीराव , नाना साहेबांच्या पेशवाईचा कालखंड
]
२ -- १७६१ ते १७८६ – इंग्रजांनी आत्मविश्वासाने मराठ्यान बरोबर आपली शक्ति
आजमावण्याचा प्रयत्न केला , परंतु तो फासला
–--------------------------------------------------- २५ वर्षे ---------------- - [ माधव राव पेशवे , राघोबादादा , बारभाई ,
महाद्जि शिंदे , पहिले इंग्रज - मराठा युद्ध इ कालखंड . मराठ्यांचा १७६१ चा पानिपत पराभव, १७६१ मध्येच इंग्रजांनी दिल्लीच्या बादशहाचा पाटण्या जवळ आणि फ्रेंचांचा
पोंडेचेरीला केलेला पराभव ]
३ -- १७८६ ते १८०० – इंग्रज मराठ्यांशी
बरोबरीच्या नात्याने वागू लागले --- १४ वर्षे -------------------- [ सवाई माधव राव , नाना फडणीस , महाद्जि शिंदे , दूसरा बाजीराव – कालखंड ]
४ -- १८०० ते १८१८ – मराठे कमकुवत होऊन
इंग्रजांचा पक्ष वरचढ ठरला झाला व अखेर मराठ्यांचा पराभव होऊन इंग्रजांचे वर्चस्व
सर्व मराठ्यांवर प्रस्थापित झाले ] ------------–
१८ वर्षे -------------------- [ दुसर्‍या बाजीरावचा कालखंड , दुसरे व तिसरे मराठा – इंग्रज युद्ध ]
१७६१ नंतर -- १८०० पर्यंत , फक्त ५९ वर्षात इंग्रज हे ,मराठ्यान
एव्हडे तुल्यबळ झाले होते . १८०० नंतर मात्र मराठे कमकुवत झाले , त्यामुळेच इंग्रजांचा विजय झाला . थोडक्यात मराठ्यांच्या कमकुवत
होण्यानेच शेवटी , मराठी राजवटीचा १८१८ मध्ये र्हास झाला . अर्थात त्याचा फायदा
इंग्रज घेऊ शकले , कारण तो पर्यन्त तुल्यबळ असे इंग्रज फक्त उरले होते . इतर कोणतीही एतदेशीय राजवट, तो पर्यन्त धड शिल्लक राहिली नव्हती .
मोगलांची राजकीय सत्ता उभ्या
हिंदुस्थानात १७०७ नंतर कमकुवत होतगेली , व त्यामुळे निर्माण होत असलेली पोकळी मराठी राजवटीच्या उदयामुळे भरून
निघाली . त्याच प्रमाणे मराठी राजवट कमकुवत होत असताना झालेली पोकळी इंग्रजांनी – मराठी
राजवटीचा [ दुसर्‍या बाजीराव पेशव्याचा ] १८१८
मध्ये पराभव करून सरते शेवटी - भरून काढली
. खालील आकृती वरून ही बाब स्पष्ट पणे दाखवता येईल . थोडक्यात हिंदुस्तानातील तयार
झालेली राजकीय , प्रशासकीय व लष्करी पोकळी ही , प्रथम मराठ्यांनी , व नंतर इंग्रजांनी भरून काढली !
आकृती – क्र – २ मोगली , मराठी व इंग्रजी रियासतींचा – उदयास्त [ आकार आणि वर्षे, फक्त स्थिति दर्शवण्या करिता. ]
इंग्रज विरुद्ध भारतातील
स्थानिक व यूरोपियन सत्ता –
१७०७ मधील औरंगजेबाच्या मृत्यू
नंतर , बंगाल , अवध , निजाम , मराठे , जाट , रोहिले स्वतंत्र होत होते . १७४० च्या नादीर शहाच्या दिल्लीवरील स्वारी
नंतर , मोगली सत्ता फारच कमजोर झाली होती . त्यामुळे बंगाल (
१७५७ – प्लासी आणि १७६४ – बक्सर ) पासून सुरवात करून , अवध , निजाम , आर्कटचा नवाब - आशा एकेकट्या आणि कमजोर असलेल्या राजवटीना –
पराभव वा राजकारण करून इंग्रजांनी ( कंपनीने ) एकतर आपले अंकित केले , किंवा ताब्यात ठेवले . त्यामुळे टिपूच्या १७९९ मधील निर्णायक पराभवा नंतर
, मराठी राजवट हीच
फक्त , त्यांना भारतात रोखू शकत होती .
भारतात १८व्या शतकाच्या
मध्यापासून इंग्रज , भारतातील –
स्थानिक आणि यूरोपियन ( प्रामुख्याने फ्रेंच ) आशा दोन्ही सत्तांशी लढत होते . परकीयान
मध्ये , इंग्रजांना खरा धोका फ्रेंचान कडून होता . त्यांनी
फ्रेंचांचा १७६३ पर्यंतच्या सप्त वार्षिक युद्धात पराभव करून भारतापुरते पूर्णपणे
निष्प्रभ केले होते. ( १७९९ मध्ये ग.ज.
वेलस्लीने टिपू विरुद्ध घेतलेल्या आक्रमक मोहिमे मागे फ्रेंच धोका हे प्रमुख कारण
होते . नेपोलियन १७९८ मध्ये इजिप्तवर स्वारी करून , नंतर
हिंदुस्थानात प्रवेश करायच्या विचारात होता . टिपू बरोबर तसे बोलणे चालले होते
) .
राहीले – डच आणि पोर्तुगीज, जे भारतात फारच छोटे होते
व मर्यादित भागात प्रभाव असलेले होते . त्यांच्यापासून इंग्रजांना धोका नव्हता .
१७७० पर्यन्त इंग्रजांना भारतात , यूरोपियन
प्रतिस्पर्धी उरला नाही – उरले फक्त स्थानिक सत्ताधीश .त्यांना धोका होता – मराठी राजवट
( पुणे ) आणि हैदर / टिपू ( मैसूर ) ह्यांचा .
भारतात आपले खरे प्रतिस्पर्धी
हे इंग्रज आहेत आणि आपली गाठ शेवटी त्यांच्याशीच पडणार आहे , हे माधवराव पेशवे , नाना फडणीस व महादजि शिंदे यांनी १७७१/२ च्या सुमारासच ओळखले होते .
परंतु मराठी राजवटीच्या अंतर्गत परिस्थिला अत्यंत गंभीर वळण , १७७३ मधील नारायणराव पेशव्याच्या खुना मुळे लागले . पुढे बारभाईचे कारस्थान यशस्वी होऊन , राघोबादादास
पुण्याहून पलायन करून इंग्रजांच्या आश्रयास जावे लागले . अशी अंतर्गत स्थिति असताना
, इंग्रजांची परिस्थिति मात्र सुधारात होती . १७७३ मध्ये इंग्लंड
मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीवरचा नियंत्रणाचा कायदा झाला . त्या द्वारे , भारतातील मुंबई , मद्रास व कलकत्ता ह्या कंपनीच्या
ठाण्यात व पर्यायाने भारतात सुसूत्रता
येण्या करता गव्हर्नर जनरलची नियुक्ती करण्यात आली ,
आणि त्याच्या अधिपत्त्या खाली तिन्ही ठिकाणचे गव्हर्नर काम करतील आणि हा गव्हर्नर
जनरल कलकत्त्याला राहून सगळी सूत्रे हलवेल असे ठरले . ( तो पर्यन्त तिन्ही ठिकाणचे
गव्हर्नर स्वतंत्र वागत होते व त्यात नीट सुसूत्रता नव्हती . ) हा बदल फार दूरगामी
परिणाम करणारा होता हे पुढील घटनान वरून सिद्ध झाले . नवीन व्यवस्थेमध्ये इंग्रज
एकीने काम करायला लागले , पण त्याच वेळेस मराठी रियासतीत – खुद्द पेशव्यांच्या घरातच दुहीचा शिरकाव होऊन त्याने उत्तरोत्तर गंभीर
स्वरूप धारण केले . १७७३ पासून - एकाबाजूला इंग्रजांकडे एकीने काम करायला सुरवात होत होती तर , दुसरीकडे –
पेशवाईला दुहीने ग्रासल जात होत , हा विरोधाभास लक्षात
घेण्यासारखा आहे ! इथूनच पुढे दोन्ही रियासतींचा प्रवास –
दुही आणि एकी , खीळ खिळी होणे आणि मजबूत होणे – असा विरुद्ध
दिशेने सुरू झाला . अशातच १७९४ – १८०० मध्ये मराठी रियासतीतील – महाद्जि शिंदे
(१७९४) , सवाई माधव राव (१७९५) , नाना फडणीस(१८००)
आशा कर्तुत्ववान माणसांच्या एकामागोमाग झालेल्या मृत्यू मुळे आणि दूसरा बाजीराव
पेशवा झाल्याने – अंतर्गत परिस्थिति आणखी बिघडली . ती आणखी खीळ खिळी व्हायला
सुरवात झाली . आणि बरोबर त्याच वेळेस परत
एकदा , इंग्रजांची
स्थिति , वेलस्लि
१७९८ – मध्ये गव्हर्नर जनरल होण्यामुळे फार बदलली . त्याने ,
त्याच्या आधीच्या - गव्हर्नर जनरल जॉन शोर हयाचे , शांततेचे
व विरोधकांच्या कारभारात फारशी ढवळा ढवळ न करण्याचे धोरण सोडून , फार आक्रमक धोरण स्वीकारले . थोडक्यात , १७७३ आणि २५
वर्षांनी परत एकदा १७९८ मध्ये – मराठी आणि इंग्रजी रियासतीतील अंतर्गत परिस्थितीने
असे विरुद्ध वळाण घेतले !
वेलस्लिने आल्या आल्या , १७९९ मध्ये टिपूचा निर्णायक पराभव करून त्याला संपवले .
त्यामुळे , इंग्रजांपुढे फक्त आणि फक्त मराठी राजवटच उरली , जी त्यांना भारतात थोपवू शकली असती . अशा परिस्थितीत ,
१८०२च्या दूसरा बाजीराव – इंग्रज यांच्या वसई करारा नंतर, जेव्हा एकमेकांची गाठ पडली तेव्हा , अंर्गत दुही / कारस्थानान मुळे , पार खीळ खिळया
झालेल्या मराठी रियासतीवर निर्णायक घाव घालून , इंग्रजांनी मराठी
रियासतीला १८१८ मध्ये शरण आणले ! अर्थात ह्यात इंग्रजांच्या आक्रमक धोरणाचा ( १७९८
ला वेलस्लि गव्हर्नर जनरल झाल्यावर ) सुद्धा तेव्हडाच हात आहे . ह्या विरुद्ध
दिशेच्या प्रवासा बरोबरच एका तेव्हड्याच महत्वाच्या बाबीचा विचार करावा लागतो .
मराठी व इंग्रज राजवटींची असलेली अतिशय भिन्न रचना ! एकंदरच अनेक बाबतीत , इंग्रजी राजवट , मराठी रियासति पेक्षा फारच भिन्न आणि एक पाऊल पुढे होती , हे लक्षात येते
दोन भिन्न पद्धतींचा सामना – मराठी राजवट आणि
कंपनी ह्या दोन अतिशय भिन्न प्रकारच्या पद्धतींचा सामना झाला . ज्यात एका बाजूला –
कंपनी – व्यापारा करता स्थापन होऊन सुद्धा सैन्य बाळगणारी व दुसर्‍या बाजूला
मराठी राजवट, जी राज्यकर्ती होती . एकीची बांधिलकी त्यांच्या
इंग्लंड मधील भागधारक , जनता व राजकीय व्यवस्थेशी , तर दुसरीची स्थानिक जनतेशी . एक
परकीय तर दुसरी स्थानिक . एक संस्थात्मक आणि गुणवत्ते वर आधारलेली व्यवस्थेच्या
होती . तिच्या विरूद्ध बाजूस – मध्य युगीन
, व्यक्ति केन्द्रित व वंशपरंपरेने चालत असलेली राज्य
व्यवस्था [ मराठी राजवट ] होती .एकात – मुंबई / मद्रास / कलकत्ता येथील ठाण्यांचे
संगनमताने कार्ये व्हायची , तर दुसर्‍या बाजूला आपापसात
भांडणार्‍या सदारांची ( शिंदे , होळकर , भोसले , पटवर्धन इ ) - विस्कळीत व धेडगुजरी एकी . शिवाय , कंपनी ज्या समाजातून आलेली , तो समाज , - शस्त्र आणि शास्त्र , गुणधर्म [ चौकसपणा , ज्ञान पिपासा इ ] असा होता .
त्याच्याच जोडीला , भरपूर आर्थिक , राजकीय पाठबळ आणि सरस
राजकारणात निपूण असलेल्या व्यक्तींशी , मराठी राजवटीचा सामना होता . ह्या जवळ पास प्रत्येक बाबतीत आपला
समाज , राज्यव्यवस्था [ मराठी राजवट ] मागे किंवा कमजोर होती . खर तर स्थानिक
राजवटीला – स्थानीयतेचा फायदा मिळाला हवा होता व परकीय कंपनी , जिचे नियंत्रण हजारो मैल दूर असलेल्या भूमीवरून केल जात होत , तिला तोटा व्हायला हवा होता , काम / राज्य करतांना
फार हाल व्हयला हवे होते ! पण , शेवटी झाले उलटेच ! कंपनीने, मराठी राजवटी सकट सर्व स्थानिक सत्ताधीशांचा पराभव करून , उभ्या भारतावर राज्य केले !
अर्थात इथे एक गोष्ट मान्य
करायलाच पाहिजे की , एतात्देशीय
सत्ताधीशांना – त्यांचा इतिहास , परंपरा , हितसंबंध हे लक्षात घेऊनच पावले टाकावी लागत होती उ – मराठी राजवटीचे
निजामा बाबतीतले धोरण , किंवा उत्तरेकडे झालेल्या प्रादेशिक
विस्ताराचे धोरण , ह्याच्या मागे पूर्वेतीहास आणि
पूर्वपिठीका होती . तसे कंपनीच्या बाबतीत काही नव्हते . त्यांची भारतातली “ पाटी
कोरी “ होती ! भारता मध्ये त्यांना कसलाही “ गतेतिहास “ किंवा पूर्वपीठिका नव्हती
. शिवाय हे पडले व्यापारी ! त्यांच्या अंतस्थ हेतूनविषयी ( व्यापारातून सत्ता
स्थापन करण्या विषयी ) स्थानिक सत्ताधीशांना , सुरवाती पासून
शंका येणे जवळपास अशक्य होते . त्यांच्या मुळे स्थानिक साताधीशांना सुद्धा आर्थिक
व इतर फायदे होत होते . हे सर्व त्यांच्या पथ्यावर पडले ,
कारण कसलं ही “ ओझं “ ते घेऊन वावरत नव्हते . सुरवातीच्या काळात व्यापाराच्या
नावाखाली ते काहीही आणि कसेही वागू शकत
होते . आणि तेच त्यांनी केलं ! कसलाही विधिनिषेध वा फारशी बंधने न मानता , स्वता:चा स्वार्थ साधला आणि राज्य विस्तार केला !
मराठ्यांचा सामना जेव्हा जेव्हा एतदेशीय
राजवटीन [ मोगल , हैदर , टिपू , निजाम ] बरोबर झाला , तेव्हा तेव्हा मराठी राजवट , बहुतांश वेळा वरचढ ठरून , विरोधकांचा पराभव झाला . सर्व
एतदेशीय राजवटी , सामाजिक, राजकीय ,प्रशासकीय , लशकरी आणि राज्य व्यवस्थे बाबतीत जवळपास
सारख्याच होत्या . त्यामुळे हे सामने , दोन सारख्या
पार्श्वभूमि असलेल्या राजवटीन मध्ये असायचे . त्यामुळे मराठी राजवटीची सरशी
व्हायची .
त्यातल्यात्यात मोठी व समर्थ
अशी मराठी राजवट च काय ती त्यांना टक्कर देऊ शकत होती .आणि त्यांच्याशी १७७०
पर्यन्त सामना झाला नाही हे कंपनीचे नशीब ! १७७५ ते
१७८२ पर्यन्त तीन वेळेस इंग्रजांचा पराभव झाला आणि तीनही वेळेस त्यांना मराठी
राजवटी बरोबर तह करावे लागले. अडस परभवा नंतर पुरंदर तह – १ मार्च १७७६ , वाडगाव परभवा नंतर –
वाडगाव तह – १६ जानेवारी १७७९ , परत भोरघाट पराभव – सालबाईचा
तह १७ मे १७८२ . आशा रीतीने पहिले मराठा – इंग्रज युद्ध मराठे जिंकले ! तेंव्हा
इंग्रजांच्या लक्षात आले की , जो पर्यन्त महाद्जि शिंदे आणि
नाना फडणीस आहेत , तो पर्यन्त मराठी राजवटीच्या वाट्याला
जाण्यात अर्थ नाही ! .
परंतु , मराठी राजवट १७९६ नंतर पार खीळ
खिळी झाल्यावर कंपनीला थांबवणारे भारतात कोणीही उरले नाही .
मराठी – इंग्रजी ( ईस्ट
इंडिया कंपनी ) राजवट तुलना - मराठी व इंग्रजी (
कंपनी ) यांची तुलना चार महत्वाच्या बाबीं विषयी करावी लागते - उद्दीष्ट आणि धोरण , आर्थिक स्थिति , लष्करी स्थिति आणि राजवटीची रचना. ह्याच चार बाबी कोणत्याही राजवटीच्या कारभारा विषयी आणि
परिस्थिति बद्दल कल्पना देतात .
अ - आर्थिक सबलता वि दुर्बलता :- ईस्ट इंडिया
कंपनी सर्वप्रथम व्यापारी कंपनी होती , जिचा व्यापार चीन, अमेरिका , युरोप इत्यादि सर्व ठिकाणी चालायचा . फक्त
“ नफा “ ह्याच्याशीच बांधिलकी असल्याने नीती/अनीति , सनदशीर
/ गैर सनदशीर , भले बुरे मार्ग इत्यादींचा त्यांनी कधी फारसा
विचार केला नाही . उ. बिहारचा आफू घेऊन , चीनला तो विकून , त्याच्या बदल्यात चीनी चहा विकून ,
त्यांनी गडगंज पैसा मिळवला , जो खरा अनैतिक व्यापार होता हे
सर्वांना माहीत होते ! तसेच ती परकीय कंपनी असल्यामुळे ,
त्यांची बांधिलकी इंग्रज राजवट व लोकांशी होती , भारतीय
जनतेशी नव्हती . आणि म्हणूनच त्यांनी १७५७ नंतर बंगालची लूट करून , जनतेला कंगाल केले . बंगालचा १७७१/२ चा दुष्काळ ,
ज्यात लाखो लोक मृत्यूमुखी पडले - हा प्रामुख्याने कंपनीच्या धोरणामुळेच घडला .
तशा परिस्थितही कंपनीने शेतसारा कमी न करता , आपले उत्तपन्न
वाढवले . इतरही बरेच अत्याचार , जबरदस्ती करून बंगालला लुटले
. अशा तर्‍हेने जमा केलेल्या आर्थिक सामर्थ्याच्या जोरावर आणि इंग्रज सरकार व तेथील राजा ह्यांच्या
सक्रिय सहाय्या मुळे , मराठी किंवा कोणत्याच एतदेशीय राजवटीन
मध्ये कंपनीशी समर्थपणे सामना करून त्यांना जिंकण्याची शक्यताच नव्हती !
अर्थात एक गोष्ट नजरे आड करता
येत नाही की इंग्रजांनी ( कंपनीने ) व्यापारातून ( पैसा / नफा यातून )
राज्य स्थापले . परंतू , एतदेशीय राजवटी ह्या
राज्यकर्त्या होत्या – व्यापारी कंपन्या नव्हत्या . त्यामुळे ह्या राजवटी स्थानिक
जनतेशी बांधिलकी राखून होत्या . त्यांच्या वर काही बंधने होती , कर्तव्ये होती . त्यांना , थोडी फार तरी जनतेची
काळजी घ्यावी लागत होती . त्यामुळेच ते कंपनी सारखे जनतेशी वागून राज्य करू शकत
नव्हते . राज्यकर्ता हा व्यापारी कंपनी सारखा कधीच वागू शकत नाही , कारण पैसे / नफा कमावणे हा त्यांचा उद्देश होऊ शकतच नाही ! ह्या
महत्वाच्या गोष्टी मुळे कंपनीने केलेल्या काही गोष्टींचा उ. नफा कामवायला केलेली
मनमानी किंवा अत्याचार , १७७१/२ च्या बंगालच्या दुष्काळा
बद्दलची बेफिकरी वगैरे यांचा स्पष्ट उलगडा होतो ! ( जिज्ञासूंनी
- शशि थरूर यांचे [ “ Inglorious Empire . What the
British did to India “ Scribe Publication – 2017 ] हे पुस्तक जरूर
वाचावे . त्यावरून कळून येईल की कंपनीने – राजा आणि प्रजा या दोघांना अक्षरशा:
पिळून , आपले उत्पन्न वाढवले / नफा कमावला , जो भारतातील विस्तरा करता वापरला
! . त्यात खालपासून वरपर्यंत कंपनीच्या
कर्मचार्र्‍यांनी देखील भरपूर “ माया ‘ जमा केली ) . मराठी सरदार फक्त तत्कालिक
कारणा करता खंडणी घेत असत , किंवा प्रदेश फस्त करीत . त्यांनी
कधी प्रजेला भिकेला लावले नाही . परंतू कंपनीने “ करांच्या “ मध्यमातून १९० वर्षे भारताचे “ भयानक आर्थिक शोषण “ केले आणि
जनतेला भिकेला लावले ! थोडक्यात म्हणजे “
आर्थिक शोषण “ करून , त्याच पैशा द्वारे आपल्यावर राज्य केले
. हाच फरक व्यापारी कंपनी ( ई इं कंपनी ) / परकीय सत्ताधीश ( ब्रिटिश सरकार ) आणि एतत्देशीय राजवटीन मध्ये होता , जो आपल्या लक्षात येत नाही .
ब – संस्थात्मक
रचना वि वंश परंपरागत , व्यक्ति केन्द्रित रचना : -
ईस्ट
इंडिया कंपनी – तिच्या भाग धारकांना [
शेअर होल्डर्सना ] आणि इंग्लंडच्या राजाला
/ जनतेला जबाबदार होती .संस्थात्मक रचना असल्यामुळे योग्य माणसे योग्य ठिकाणी निवडली जाण्याची बरीच
शक्यता असे . जर अशा माणसांनी अयोग्य , बेकायदेशीर
कारभार केला तर त्याची चौकशी करून त्यावर कारवाई करणे शक्य होत असे .( रोबार्ट
क्लाइव , वोरन हेस्टिंग यांच्या झालेल्या चौकशी – महाभियोगा
मुळे - सिध्ध होते ) . याची दोन कारणे
होती १ ] कायद्याचे राज्य होते २ ] नेमणूका ह्या वंश परंपरागत नव्हत्या [ जसे
शिवाजी महाराज करीत असत .] अर्थात अशा
व्यवस्थे मध्ये , तरी पण गैर व्यवहार होत असत , परंतु त्याची कुठेतरी – केव्हातरी दखल घेतली जात असे .
खालील
उद्गार हे फार चपखलपणे कंपनी आणि एतात्देशीय राजवटीनच्या मधील फरक दाखवून देतात “
ईस्ट इंडिया कंपनीची रचना ही व्यक्ति केन्द्रित नसून संस्थात्मक होती, ज्यांचे प्राधान्यक्रम, सरळ व स्पष्ट होते आणि त्यावरच सर्व हालचाली केन्द्रित केल्या
गेलेल्या होत्या . कंपनिच्या संस्थात्मक रचनेमुळे , जी एक
सामूहिक शक्ति आणि उद्देश त्यांच्या कडे होते , ते स्थानिक
सत्ताधार्‍यांकडे नव्हते “ ( स्वैर अनुवाद
--- The Corporation That
Changed the World - How the East India Company
Shaped the Modern Multinational – by Nick Robins . पान ७४ . मूळ वाक्ये
. Set against this was a robust impersonal institution with a highly
focused set of priorities. The Company’s corporate structure gave
it ‘a collective strength and unity of purpose [that was] not available’ either
to Asian merchants or post-Mughal nawabs.29 (The Trading
World of Asia and the East India Company 1660–1760, Cambridge: Cambridge
University Press, 1978, p.109.)
पुढील उद्गार संस्थात्मक
व्यवस्थेचा राज्य टिकण्या विषयीचा संबंध स्पष्ट करतात “ पंगू झालेल्या सरदारांस
दूर करून नवीन लायक इसम पुढे आणण्याची सोय ज्या राज्यघटनेत असेल , तेंच राज्य टिकू शकते , आणि आठराव्या
शतकाच्या अखेरीस इंग्रजांसारख्या विरोधकांशी निभाव लागण्यास मराठ्यांची लायकी तशाच
तोडीची पाहिजे होती “ ( मराठी राजवट – खंड
७ ,स गो सरदेसाई –
प्रकरण – १ – तुकोजी होळकराच्या दैवाची दौलत उतरली - पान ४६ )
ती मराठी रियासति मध्ये नव्हती
कारण ती व्यक्तिकेन्द्रित , वंशपरांपरागत व
औपचारिक अशी होती . ( राजवट कारांनी वापरलेला “ लायकी “ हा शब्द बर्‍याच वाचकांना
कठोर वाटेल , पण मुद्दा लक्षात घेतला पाहिजे ) अर्थात ती तशी होती या करता बरीच कारणे होती , परंतू सर्वात महत्वाचे कारण म्हणजे – संपूर्ण भारतातच तशी व्यवस्था
प्रचलित होती ! मराठी राजवट मग त्याला
अपवाद काशी असू शकेल ?
क ) कंपनीचे स्पष्ट उद्दीष्ट (
नफा व सत्ता ) वि मराठी राजवटीची सत्ते संबंधी अस्पष्टता : –– वरील उदगारात कंपनीच्या ठरलेल्या उद्दीष्ट / प्राधान्या
बद्दल उल्लेख केला आहे . ते उद्दीष्ट
स्पष्ट होते - नफा कामवायचा आणि सत्ता स्थापन करायची . त्यामुळे निर्णायक पराभव करून , जिंकलेल्यांचे आर्थिक शोषण करून , लशकरी
व राजकीय दृष्ट्या त्यांना पंगू बनवणे , हा त्यांचा कार्यक्रम त्यांनी कठोरपणे राबवला . जिंकलेल्या प्रदेशावर
पूर्णपणे नियंत्रण स्थापन केले . त्यात त्यांनी कसलीही कसर सोडली नाही वा द्यामाया
दाखवली नाही .बंगाल ( १७५७ प्लासी , १७६४ बक्सर ) , कर्नाटक - फ्रेंचांबरोबरची तीन
युद्धे , म्हैसूर –
हैदर / टिपू विरूद्धची तीन युद्धे , मराठी रियासति विरूद्धची
तीन युद्धे ह्या सर्वांची परणीती , एत्त्देशीय राजवटीचा निर्णायक पराभव करून , त्यांना
अंकित बनवून किंवा पूर्ण पणे ताब्यात घेण्या मध्येच झाली ! त्यामुळेच त्यांना पैसा
आणि प्रदेश दोन्ही मिळाले !
याच्या उलट मराठी राजवटीची मानसिकता वेगळी होती
. पैसा की प्रदेश ह्या मध्ये मराठी रियासतीने नेहमीच पैशाला
प्राधान्य दिले . मुलूखगिरी करता ज्या ज्या स्वार्‍या केल्या त्या सर्व , केवळ पैसे ( खंडणी / चौथाई ) गोळा करायला . पैशा भोवतीच सर्व
लढाया आणि राजकारण केला गेल . युद्धां मध्ये विरुद्ध पक्षाचा निर्णायक पराभव केला
नाही किंवा काही करणा मुळे तो करणे जमले नाही . अंकित झालेल्या राजवटींना त्यांनी
“ खालसा “ केले नाही ( ताब्यात घेतले नाही ) . ह्याला अपवाद फक्त चार स्वार्‍यांचा
, ज्या पैशा करिता नव्हत्या . एक – चिमजी अप्पांची वसई
स्वारी , दुसरी बाजीराव / प्रतिनिधींची सिद्दी विरूद्धची , तिसरी रघुजी भोसल्यांची कर्नाटक स्वारी, जी चंदा
साहेबाला बंदी बनवण्या करता केली आणि चौथी पानिपतची भाऊ साहेबांची अब्दाली विरूद्धची
१७६१ ची मोहीम . ह्या चार स्वार्‍यान पैकी फक्त वसईच्या मोहिमेत , पोर्तुगीजांचा निर्णायक पराभव करून तो प्रदेश ताब्यात घेतला .
पैसा आणि प्रदेश हे दोन्ही जमा करणे हा राजवटीचा
उद्देश नसावा असे दिसते ! किंवा त्यांना काही
कारणांमुळे जमले नाही / किंवा करायचे नव्हते . ते काहीही असले तरी इंग्रजांनी ते ( पैसे आणि
प्रदेश दोन्ही ) कमावले व भारतावर राज्य
केले . त्यामुळेच मराठी रियासतीचे विस्तारा मागचे , मूळ उद्दिष्ट पैशा शिवाय ( अर्थार्जन )
“ स्वराज्य – मराठी रियासतीचे स्वतंत्र राज्य ” स्थापन करायचे होते का याविषयी
स्पष्ट कल्पना येत नाही . ( आपण म्हणतो की हे मराठी साम्राज्य होते . पण फक्त अर्थार्जन हेच प्राथमिक उद्दीष्ट असेल आणि
प्रदेश जिंकून पूर्णपणे सर्वांकर्ष अम्म्ल बसवणे - जे
इंग्रजांनी केल - हे
दुय्यम असेल किंवा तो प्रदेश नीट ताब्यात
ठेवता येत नसेल , तर त्याला काय म्हणायच ? ) त्यामुळे निजामा सारख्या शत्रूंचा निर्णायक
पराभव / पूर्ण पणे बीमोड किंवा नायनाट
केला नाही . निजामाचा संपूर्ण मराठवाडा सुद्धा शेवटपर्यंत ताब्यात घेता आला
नाही , मग त्याला कारणे काहीही असोत . किंवा पातशाहाला
पदच्युत करून दिल्लीवर राज्य करण्याचे प्रयत्न केले की नाही या बद्दल शंका घेण्यास
जागा आहे . ( हे शक्य / अशक्य किंवा योग्य
अयोग्य हा इथे प्रश्न नाही ) . लढाईत जिंकल्यावर फक्त खंडणी / चौथाई घेण्यावर भर
दिला व शत्रूला मोकळे सोडले . त्यामूळे
त्याच त्याच शत्रूनशी परत परत लढाई करण्याचा प्रसंग आला ,
ज्यामुळे – वेळ , शक्ति , माणसे व पैसा
खर्च झाला . त्यामुळे मराठी रियासतेस कधी उसंत मिळाली नाही . शिवाय जिंकलेल्या
प्रदेशावर शेवट पर्यन्त , पूर्णपणे नियंत्रण ठेवणे जमले नाही
! मराठ्यांची पाठ फिरली की बंडखोरी , ठरलेल्या खंडणीचे
उरलेले पैसे न देणे किंवा टाळाटाळ करणे असे प्रकार सर्रास होत !
ड ) एतत्देशीय विस्कळीत सैन्य पद्धती वि
शिस्तबद्ध , व्यवस्थित व
उत्तम तोफा बंदूका असलेले सैन्य
राज्य विस्तार करायचा असेल तर ,लढाई ही अपरिहार्य असते . रणांगणावरच काय तो निकाल त्याचा लागतो
. त्या निकालावरच पुढची वाटचाल ठरते . त्यामुळे खालील उद्गार महत्वाचे आहेत
“ उत्कृष्ट शिपाई , उत्तम शस्त्रास्ते , निपुण सेनानी , या तीनही गोष्टींची जरूर कोणत्याही लष्करास नेहमीच असणार . त्यात जितक्या
अंशाने कमतरता पडली , तितक्या अंशाने अपयश येत गेले हा दोष
त्या पद्धतीचा नव्हे , किंवा मराठ्यांचाही नव्हे “( मराठी राजवट
– खंड ७ , सरदेसाई , – गनिमी कावा विरूद्ध कवइति कंपू
- पान ३४९ )
पान ३५० –“ इंग्रजांनी हिन्दी
लोकांस जिंकले ते मुस्त्देगिरीच्या जोरावर फसवेगिरीने जिंकले . लष्करी सामर्थ्याने
जिंकले नाही . हिन्दी लोकांच्याच मर्दुमुकीने इंग्रजांनी हा देश जिंकला , हे सिलीचे प्रतिपादन यथायोग्य आहे “
मराठी राजवटीचे सैन्य आणि
इंग्रजांचे सैन्य ह्यांची तुलना केली तर – संख्या , शौर्य , नेतृत्व ह्या बाबतीत दोघेही समसमान होते
.इंग्रजान कडे उत्तम तोफा बंदूका होत्या , पण घोडदळ फारच कमी
होते किंवा सुरवातीस नव्हतेच . उलट मराठ्यान कडे उत्तम घोडदळ होते परंतू , तोफा बंदूका त्यामानाने निकृष्ट दर्जाच्या होत्या . इंग्रजांचे सैन्य
व्यवस्थित व कवायती शिस्तबद्ध होते , तर मराठट्यांचे सैन्य
विस्कळीत , व जवळ पास बेशिस्त असे होते . मराठ्यांचा भर हा
जास्त गनिमी काव्या वर होता , तर इंग्रज सामोरा समोर लढाई
करण्यास उत्सूक असत . त्यामुळे वर वर
पाहता दोन्ही पक्ष शेवट पर्यन्त जवळपास तुल्यबळ होते , मग
इंग्रज लढाया का जिंकले ? याचे कारण त्यांनी खेळलेले सरस
राजकारण ! त्यांनी मराठ्यान मधल्या फाटा फूटीचा अतिशय धूर्त पणे फायदा करून घेतला
!
एकेकट्याला गाठून – फोडा व झोडा
– ही नीती वापरली . हळू हळू एकेक मराठी सरदार आपले अंकित तरी बनवले किंवा त्यांना
“ गप्प ‘ बसवून इतरांचा समाचार घेतला . आणि सर्वात
शेवटी पेशव्यावर लढाईची पाळी आणून त्याला पराभूत करून शरण आणले ! अर्थात ती परिस्थिति
निर्माण मराठी राजवटीच्या आपापसातील भांडणा मूळेच निर्माण झाली ! शेवटी कमजोर व
खीळ खिळीत झालेल्या राजवटीचा नाश झाला . हा खरा तर इंग्रजांच्या सरस राजकारणाचा
आणि मराठी रियासति मधील अतंर्गत फाटा-फुटीचा परिणाम आहे ! त्यामध्ये तोफा , बंदूका , कवायती फौज इ यांचे योगदान मर्यादित आहे !
वर दिलेल्या सिलीच्या मताशी आपल्याला सहमत व्हावे लागते !
१८०० साला नंतर मराठी राजवटीची
घसरण इतक्या वेगाने का झाली ?
१७९६ मध्ये दूसरा बाजीराव पेशवा झाला . नंतर मराठी राजवटीची
वाटचाल फारच वेगाने अधोगती कडे होत गेली - आणि १८१८ पर्यन्त पेशवाई
समाप्त झाली . १६७४ ते १७९५ पर्यन्त - १२० वर्षे
आयुष्यमान असलेली राजवट जीने - औरंगजेब ,पानिपत , अंतर्गत
दुहींचे आघात झेलत , विस्तार करीत,
जवळपास २/३ भारत व्यापला , अशी मराठी राजवट , १७९५ नंतर , फक्त २३ वर्षात ( १७९५ ते १८१८ ) लयाला
कशी जाऊ शकते हा कोणासही पडणारा प्रश्न आहे ! मराठी राजवटीचा अंत इतक्या वेगाने व्हायला
- अंतर्गत व बाह्य अशी दोन्ही कारणे आहेत !
अंतर्गत कारण – १७९६ मध्ये
पेशवाई – दुसर्‍या बाजीराव ( राघोबा दादाचा मुलगा ) सारख्या कर्तुत्वहीन व नालायक
माणसाच्या हातात गेली , आणि त्याच
वेळेस सर्व समकालीन सरदार घराण्यात , यशवंतराव होळकर , दौलतराव शिंदे इ अशा दूर दृष्टी नसलेल्या आणि रियासति बद्दल फारशी फिकीर
नसलेल्या माणसांच्या हातात सत्ता होती .
दूसरा बाजीराव , दौलत राव शिंदे ( महादजी शिंदेयांनी दत्तक
घेतलेला ) आणि सरजेराव घाटगे या त्रयीने
पेशवाईत अत्याचाराचा कहर केला . अनेक जुन्या जाणत्या व्यक्तींची वासलात लावली .
कित्येकांच्या मालमत्ता जप्त केल्या , अटकेत टाकले .नाना
फडणीसांना देखील काही महिन्या करता कैदेत राहावे लागले होते ! त्या काळात परिस्थिति इतकी अस्थिर बनली की
कोणासही आपल्या मालमत्तेची वा जिवाची खात्री वाटेना . आपापसातील कारस्थानांना उत
आला . ह्यात मराठी राजवटीचा विचार आणि
फिकीरच नव्हती . आपल्या कृतीच्या परिणामांची कोणीही पर्वा करत नव्हते . हे सर्व –
स्वार्थ , सत्ता , सूड आणि पैसा ह्या
करता केल गेल .
ह्या सर्व घटनांचे पर्यवसन
यशवंतराव होळकराच्या पुण्यावरील स्वारीत झाले . त्याला बाजीराव व दौलतराव शिंदे
यांना घडा शिकवायचा होता . शेवटी – यशवंतराव होळकर आणि दूसरा बाजीराव - दौलतराव
शिंदे यांच्या फौजां मध्ये हडपसर ( पुणे )जवळ १८०२ मध्ये फार मोठी लढाई होऊन , त्यात जवळ जवळ दहा हजार माणसांचा बळी गेला ! इंग्रजांशी
लढताना सुद्धा झाली नसेल – एव्हडी हानी आपापसातील लढाई मुळे झाली . ह्या सर्व
हकिकती वाचल्या वर मन विषण्ण होते . अशा बिघड्णार्‍या परिस्थिला सावरून धरणारे – छत्रपती शाहू महाराज
, महादजि किंवा माधवराव / नाना ह्यांच्या सारखे नेतृत्वच
रियासतीत उरले नव्हते ! अशी सर्व कर्तुत्ववान माणसे १८०० पर्यन्त काळाच्या पडद्या
आड गेली होती ! थोडक्यात, छत्रपती , पेशवे आणि त्याच बरोबर प्रमुख सरदार घराणी निष्प्रभ होत गेली व निरनायकी
माजली ! अशी परिस्थिति अवरून इंग्रजांना
तोंड द्यायला ,
कर्तुत्ववान अशी व्यक्ति मराठी
रियासति मध्ये कोणीही उरली नाही !
हडपसरच्या ( १८०२) संग्रामाचे
परिणाम स्वरूप, दूसरा बाजीराव इंग्रजांकडे
पळून जाऊन आश्रय घेण्यात झाली .
इंग्रजांनी ह्या चालून आलेल्या संधीचा
पुरेपूर फायदा घेतला , आणि लगेच बाजीरवाबरोबर ३१
डिसेंबर १८०२ ला “ वसई ” चा तह करून , तैनाती फौज ठेवण्यास
त्याला भाग पाडले व इतर अटी कबूल करून घेतल्या . तोच हा कुप्रसिद्ध वसईचा करार . ह्या कराराने पेशवाई व पर्यायाने
मराठी राजवटीच्या इतिश्रीची निश्चित अशी सुरवात झाली .
बाह्य कारण - १८०० नंतर , अशा अंतर्गत परिस्थिमुळेच फक्त १८ वर्षात राजवट लयाला गेली असे नसून ,
त्याकरता इंग्रजांनी १८०० नंतर फारच योजनाबद्धरितीने घेतलेला आक्रमक पवित्र हेही
तेव्हडेच महत्वाचे बाह्य कारण होते . १७९८ मध्ये इंग्रजांचा गव्हर्नर जनरल म्हणून –
आर्थर वेलस्लि ह्याची नेमणूक झाली . त्याने भारतीय सत्ताधीशान विरुद्ध आघाडी उघडली
. १७९९ टिपूचा पराभव केला . १७९९ मध्ये तंजावरचे ,नंतर १८०१ मध्ये अर्धे अवध आणि रोहिला खंड , शिवाय कर्नाटकच्या नावाबाचे राज्य, अशी उत्तर - दक्षिण
भारतातील महत्वाची राज्ये “ जवळपास गिळंकृत “ केली . त्यानंतर इंग्रजांना थांबवणारी उभ्या भारतात, मराठी रियासति शिवाय, कोणतीही मोठी राजवट उरली नाही
.
मराठी रियासतीत हस्तक्षेप
करण्याची संधी इंग्रज बघतच होते . इंग्रजांना मराठी रियासतीत सरळ हस्तक्षेप
करण्याची ही आयती संधी , दुसर्‍या
बाजीरावनेच त्यांना आणून दिली . मराठी रियासतीला निर्णायक कलाटणी मिळाली ती , दुसर्‍या बाजीरावाने १८०२ मध्ये घेतलेल्या आश्रया मुळे . त्या तहाचीच ढाल
बनवून, त्यांनी मग मराठी रियासति विरुद्ध मोठी व पद्धतशीर
अशी आघाडी उघडली . १८०३ मध्ये मराठी राजवट / शिंदे – भासले – होळकर ,
विरुद्ध इंग्रजांनी १२ लढाया , १८०४/५ या वर्षां मध्ये ५
लढाया केल्या आणि त्यात शिंदे , होळकर , भोसले अशा सरदारांना पराभूत केले ! अशा ह्या पद्धतशीर , योजनाबद्ध व जलद गतीने घेतलेल्या आक्रमक पवित्र्या पुढे , खिळखिळी झालेली मराठी राजवट टिकाव धरू शकली नाही . शेवटी १८१७ / १८ मध्ये दुसर्‍या बाजीराव विरुद्ध
शेवटच्या लढाया खेळून त्याला शरण आणले व मराठी राजवट गिळंकृत केली ! अशारीतीने अंतर्गत व बाह्य अशा दोन्ही
कारणांचा एकत्रित परिणाम स्वरूप फक्त १८ वर्षात ( १८०० – १८१८ ) मराठी राजवटीचा अंत झाला .
मराठी राजवट इतक्या वेगाने का व
कशी लयाला गेली याच्या उलगडा , ह्या घटनान वरून होतो !
शेवटी असा प्रश्न उद्भवतो की , आशा परिस्थितीत मराठी राजवटीचा अंत लांबला असता का ? ह्या
बाबत मतांतरे असू शकतील . हो आणि नाही अशा दोन्ही बाजूंनी साधार मते व्यक्त होऊ
शकतात . काही अभ्यासकांच्या मते , मराठी राजवट अजून जास्त काळ , म्हणजे
१८१८ नंतर सुद्धा काही वर्षे टिकून राहू शकली , असती , जर दुसर्‍या बाजीरावाने धड कारभार केला असता तर ! त्याने महत्वाच्या माणसांना नीट वागवून त्यांना योग्य
असे नेतृत्व देऊन शिंदे ,भोसले , होळकर
अशा सरदारांची एकी ठेवायचा जरी प्रामाणिक असा प्रयत्न केला असता तर , अशा परिस्थितही मराठी राजवट इंग्रजांना तोंड देण्या इतकी ताकत राखून होती
! इंग्रज जरी मराठी रियासतीत हस्तक्षेप करायला टपून बसले होते तरी , त्यांनी आपणहून तसे करण्याची शक्यता फार कमी होती . १८०० नंतर सुद्धा
शिंदे , होळकर , भोसले ह्यांच्या
एकत्रित फौजा संख्येने व साधनांनी इंग्रजांच्या तोडीच्या होत्या , आणि इंग्रजांना त्याची जाणीव होती . तरीही इंग्रजांनी मराठी रियासति
मध्ये हस्तक्षेप केला तो वसई कराराच्या आधाराने . इंग्रजांनी मराठी राजवटीच्या सरदारांचा पराभव
केला – तो करार , हा बाजीराव आपणहून त्यांच्या आश्रयाला
गेला म्हणून झाला . बाजीराव इंग्रजांच्या
आश्रयाला गेला नसता व पुण्यास जाऊन यशवंतराव होळकर व अमृतराव ह्यांच्या समवेत
बोलणी करून मार्ग काढला असता तर इतिहास कदाचित निराळा झाला असता . ( अमृतराव हा बाजीरावचा
भाऊ . ह्याच्या कर्तुत्वा विषयी इंग्रजांचे मत चांगले होते व तो सत्तेवर असता तर
त्यांना संधि मिळाली नसती हे इंग्रजांना माहीत होते . शिवाय , बाजीरावला इंग्रजांकडे जाण्या विरुद्ध सल्ला दिला गेला होता . खुद्द
त्याला त्याच्या परिणामांची थोडीफार कल्पना होती. ) तसे झाले असते तर कदाचित अजून
काही वर्षे बाजीरावाची कारकीर्द चालू राहून , राजवटीचे
आयुष्य काही वर्षे वाढले असते . फक्त आयुष्यच, पण अपरिहार्य –
अंत टळू शकला नसता ! इतिहासात जर-तर ह्याला
स्थान नसते , पण त्याचा विचार नक्की करू शकतो .
“ दैवाचा अदृश्य हात ! “
आपल्या वैयक्तिक बाबतीत , सर्व काही झाल्यावर आपण , शेवटी – “
नशीब “ “ दैव “ किंवा “ नियती “ ह्याच्याच कडे वळतो ! हेही खरे की इतिहास हा शेवटी
आपल्या सारख्या माणसांनीच घडवलेला असतो ! त्यामुळे , जरी
इतिहासाला “ जर / तर “ हे मान्य नसले तरी , काही वेळेस घडणार्‍या
घटनात “ दैव “ / “ नियती “ ह्यांचा तर हात नसावा अशी शंका येते . विशेषता: जर काही
घटना परत परत , तशाच
तर्‍हेने घडत गेल्या तर त्या बाबतीत विचार करणे भाग पडते . काही बाबतीत “ दैवाचा “ ;
अदृश्य हात मधून मधून डोकवत असावा काय , अशी शंका, सरदेसाई - रियासतकारांनी व्यक्त केली आहे ! . इथे एक गोष्ट स्पष्ट केली
पाहिजे की मराठी राजवटीच्या र्हासाला फक्त “ दैव “ / “ नशीब “ हेच कारणीभूत होते
असे मुळीच म्हणायचे नाही आहे .
शेवटी , सर्व बाबतीत सरस असलेल्या व्यवस्थेने- इंग्रजांनी - बाजी मारली ! असे असले तरी , कर्तबगारी , शौर्य , साहस , देशाभिमान इ कोणत्याही बाबतीत मराठी राजवट कमी नव्हती . तरीही , आपल्याला काही गोष्टींकडे दुर्लक्ष करा येत नाही . मराठी रियासति मध्ये – पार शिवाजी महाराजां पासून १६८० - ते सवाई माधव राव – १७९५ पर्यन्त , सगळ्या राज्यकर्त्यांचे अल्पायुष्य , विशेषता: महत्वाच्या व्यक्तींचे , अवेळी व अचानक –एकामागोमाग झालेले मृत्यू , इंग्रजांच्या चढत्या काळातच – नेमका १७६१ ला पानिपतला झालेला मराठी फौजेचा पराभव , इंग्रजांच्या कर्तुत्ववान व महत्वाच्या व्यक्तींच्या वेळीसच – मराठी राजवटीमध्ये , नालायक नेतृत्व येणे किंवा पेशवे व इतर थोडे अपवाद वगळता , महत्वाच्या सरदारां नंतरची पिढी ही , जवळपास सरसकट अयोग्य अशी निपजणे इ, बाबतीत , दैवाचे फासे अनुकूल पडले नाहीत , असे जर म्हटले , तर चूक ठरणार नाही . इथे नेपोलियन बोनपार्टचे उद्गार आठवतात “ I know , he is a good General , but is he lucky ? “
[ “ दैव “ ह्या बाबतीत ,
प्रत्येकाचं मत , दृष्टीकोण वेगळा असू शकतो . प्रयत्नवाद
विरूद्ध दैववाद , हा
वाद नेहमीचाच आहे . रामदासांनी सुद्धा ह्यावर भाष्य केले आहे , ज्यात प्रयत्नवादाच्या बाजूने कौल दिला आहे ! ] रियासतकार सरदेसाई यांनी त्यांच्या “ मेन करंट्स
ऑफ मराठा हिस्ट्री “ – १९३३ , पान – २०७ वर , खालील दिलेला गीतेचा श्लोक देऊन , असे काहीसे म्हटले
आहे की - बर्‍याच घटनांच्या बाबतीत तर्क
संगत उत्तरे देता येत नाही . शेवटी “ दैव “ हेही , मानवी
व्यवहारा मध्ये , पाचवे महत्वाचे अंग आहे , असे गीते मध्येही संगितले आहे [ अध्याय १८ , श्लोक
१४ ] !
अधिष्ठानं
तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् |
विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् || 14||
“ कार्या मागचे अधिष्ठान , कारण , कर्ता आणि
प्रयत्न ह्या चार अंगां बरोबर , दैव हे ही पाचवे अंग आहे “
[
त्यांच्या अचूक शब्दां साठी , पुस्तक वाचावे ]
समाप्त ……………………………
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा