महादजि शिंदे यांचे ( यूरोपियन धर्तीवरचे ) कवायती सैन्य
महादजि शिंदे यांचा पूर्वेतीहास – शिंदे घराण्याचा मूळ पुरुष – रणोजी शिंदे , जे थोरल्या बाजीरावां बरोबर कामगिर्‍या करून
नावारूपाला आले . रणोजी शिंदे – १७४४ ला वारले
. त्यांना तीन मुलगे होते – जायपपा ,
दत्ताजी , ज्योतिबा . रखेली पासून तुकोजी आणि महादजि हे
मुलगे झाले . तुकोजी हा , रोणोजी असतांना वारला .जयप्पाला
राजपूत राजा बीजेसिंग याने दगाबाजी करून त्याचा खून केला . दत्ताजी पानिपत ( १७६१ )
च्या आधी लढाईत मरण पावला . जयप्पाचा
मुलगा – जनकोजी हा पानिपत ( १७६१ ) च्या लढाई नंतर कैदेत मारला गेला . त्यामुळे
शिंदे घराण्यात वारसा बद्दल प्रश्न उभा राहिला . महाद्जि जो राणोजींचा अनौरस पुत्र
होता , तोच फक्त उरला . परंतू ते औरस वारस नसल्या, मुळे शिंदे
घराण्याची सरदारकी त्यांना मिळण्यात अडचणी येऊ लागल्या . मधील काळात त्यांनी
स्वतंत्रपणे माळव्यात आपले बस्तान बसवण्याचा उपक्रम चालू ठेवला होता . सरतेशेवटी थोरल्या माधवरावांनी १५ जाने. १७६८ मध्ये
, त्यांना शिंदे घराण्याचा वारस म्हणून सरदारकी दिली .
महादजींची कामगिरी ( जन्म १७२५ - मृत्यू १७९४ ) - त्यावेळची उत्तर हिंदुस्तानाली
परिस्थिति फाऱ बिकट होती . पानिपतच्या पराभवा मुळे ,
मराठी राजवटीचा दरारा खूपच कमी झाला होता . त्यात
दिल्लीच्या बादशाही मध्येही फाऱ गोंधळाची परिस्थिति होती . त्यामुळे जाट , राजपूत , रोहिले हे आपापले वर्चस्व वाढवण्याचा
प्रयत्न करू लागले . महादजींना प्रथम त्यांच्याशी झगडावे लागत होते .
त्यातच भर म्हणून , त्याच सुमारास -१६६५ नंतर , इंग्रज ( कंपनी ) त्यांचे
राजकीय वर्चस्व वाढवण्याच्या खटपटीला
लागले होते . पुण्याला , पेशव्यांच्या घरातच राघोबादादा मुळे गृह कलह उभा राहिला . दक्षिणेत १७६१
मध्ये , हैदर अलीचा उदय झाला होता .त्यमुळे पेशवे ,गृह कलह
आणि हैदर/निजाम यांच्या मधेच गुंतून पडले आणि त्यांना उत्तर हिंदुस्तानाकडे फारसे
लक्ष द्यायला फुरसत मिळाली नाही . आशा परिस्थितिला तोंड देत , महादजींनी १७८० – पहिल्या इंग्रज - मराठा युद्धा पर्यन्त स्वता:ला उत्तर
हिंदुस्थानात भक्कमपणे स्थापन केले होते .
याच कालखंडात , महादजींच्या हे लक्षात आले होते की , जर आपल्याला (
मराठी राजवटीला ) हिंदुस्थानात ( त्याकाळी – नर्मदा नदीच्या उत्तरेस हिंदुस्तान समजले जात असे
) – राजपूत , मोगल , जाट व रोहिले व मोगल यांना काबूत
ठेऊन सत्ता राखायची असेल , तर स्वता:ची अशी खडी फौज असणे
जरूरीचे आहे . तो पर्यन्त त्यांनी इंग्रजांच्या यूरोपियन धर्तीवरच्या कवायती
फौजांची कामगिरी सुध्धा अनुभवली होती . पक्का निर्णय झाल्यावर त्यांनी फ्रेंच जनरल
डी बोईग्न याला पाचारण करून नोकरीवर ठेवले . त्याला १७८४च्या आरंभी यूरोपियन धर्तीवर - ८५० जणांची एक, आशा दोन पायदळाच्या पलटणी
उभ्या करायला सांगितल्या . जनरल डी बोईग्न याने, इंग्रजांच्या
धर्तीवर २ कवायती पलटणी, ६ – ८ महिन्यात तयार केल्या . पुढील
४-५ वर्षात ( १७८८/८९ पर्यन्त ) , त्या पलटणींनी चांगली
कामगिरी केली . या कलावधीत , डी बोईग्न याला दुय्यम स्थान व
कामगिरया होत्या , ज्यावर तो असमाधानी होता . त्याने मग महादजींना
आशा पलटणींची संख्या १०-१२ हजारपर्यंत ( एक ब्रिगेड ) वाढवण्याचा प्रस्ताव दिला . तो
प्रस्ताव महादजींना – त्यांच्या सरदारांच्या विरोधामुळे आणि इतर बाबीन मुळे
स्वीकारता आला नाही . त्यामुळे डी बोईग्न , राजीनामा देऊन
त्यांना १७८९ मध्ये सोडून गेला. परंतू लगेच १७९० मध्ये महादजींनी त्याला परत
बोलावून , तो प्रस्ताव स्वीकारला व १० – १२ हजार सैनिकांचा
कवायती कंपू ( आधी १ ब्रिगेड, व नंतर आणखी एक . मिळून २३-२५ हजार स्वयंपूर्ण कवायती फौजा ) , यूरोपियन धर्तीवर , तयार करायला संगितले . शिवाय आग्र्याला, वजनाने
हलक्या तोफा ( ३, ६, १२ पौंडी ) व
दारूगोळा तयार करण्याचा कारखाना काढला , ज्यात काही काळानंतर
उत्कृष्ट २०० तोफा तयार केल्या गेल्या . ह्या तोफा इंग्रजांच्या तोडीच्या होत्या .
ह्या सर्व उपक्रमाच्या खर्चा करता महादजींनी डी बोईग्न याला सुपीक प्रदेश तोडून
दिला . अशा भक्कम पाठिंब्या मुळे , डी बोईग्न याने हा कंपू (
brigade) वर्षभरात तयार केला . काही यूरोपियन अधिकारी त्याने
पदरी ठेवले . त्या पैकी काही [ पेरोन ( फ्रेंच ) , मिकेल फिलोज ( इटालियन ) , सेंगस्टर ( स्कोच -- ज्याला आग्र्याला तोफा बनवण्याच्या कामावर ठेवले
) , कर्नल पेड्रोन (
फ्रेंच ) ,जॉन हेसिंग इ. ] ज्यांना आशा सैनिकांचे नेतृत्व / योग्य कामे
दिली .
असा हा कवायती कंपू ( २ ब्रिगेड ) स्वयंपूर्ण
होता . त्यात १२००० पायदळ , ६५०० घोडदळ आणि, गोलंदाजां सहित १०० तोफा , योग्य तेव्हडा दारूगोळा
आणि वाहतूकी साठी - बैल , उंट , घोडे होते . शिवाय इतर कारागीर आणि कारकून असत .
प्रत्याक्षात अशा कंपूने विविध
लढायत मोठे पराक्रम गाजवले , ज्याचे श्रेय अर्थातच डी बोईग्न
याला जाते !
( एक गोष्ट ध्यानात ठेवायला पाहिजे की , महादजींची सगळी फौज कवायती नव्हती . बाकी फौज ही नेहमी प्रमाणे – इतरान
सारखीच होती , ज्यात घोडदळ बहू संख्येने होते .)
कवायती फौजे बद्दल – नावावरूनच लक्षात येत ,
की अशी फौज विविध कवायती नुसार काम करते . प्रत्यक्षातही ,
त्यांच्या हालचाली शिस्तबध्द्ध व इशार्यानुसार ( शिट्टी,
झेंडे किंवा ड्रम्स ) होत असत . प्रत्येकाला ( अधिकारी ,
सैनिक इ ) जागा , काम नेमून दिलेले असे त्यानुसार काम होत
असत . सर्वांना वरिष्ठांचे हुकूम पाळावे लागत . ह्या सैनिकांना एकच पोशाख ( लाल
कुडता व पांढरी तुमान ) दिलेला असे . त्यांच्याकडील बंदुकाना सांगिनी ( bayonet ) जोडलेल्या असत . अशा फौजां बरोबर स्वतंत्र घोडदळ , तोफखाना व इतर सामग्री दिलेली असे ज्याच्या मुळे ते लढाईच्या मैदानावर
जवळपास स्वतंत्र पणे हालचाली करू शकत असत .
अशी फौज , हल्ला , बचाव किंवा माघार घेतांना गोंधळात पडत नसे .
माघार सुध्धा शिस्तबद्ध होत असे . त्यामुळे
वेळ पडल्यास माघारी नंतर , प्रतीहल्ला करणे शक्य होत असे . वरिष्ठ
/ अधिकारी बळी पडला किंवा जखमी झाला तरी पळापळ न होता, लढणे
चालू राहत असे . तेव्हाडेच महत्वाचे म्हणजे त्यांना वेळेवर पगार दिला जात असे . (
सैन्य हे पोटावर चालते ! )
अर्थात ह्याची दुसरी बाजूही लक्षात
घेतली पाहिजे . महादजींच्या कवायती फौजे मधील सर्व वरिष्ठ अधिकारी हे खास करून
यूरोपियन असत , ज्याचा,
पुढे दौलतराव शिंदेना, दुसर्‍या मराठा – इंग्रज युद्धात (
१८०२/३ ) तोटा झाला . कारण हयातले काही अधिकारी इंग्रजांना मिळाले , काहींनी इंग्रजां विरुद्ध लढायला नकार दिला . पेरोन ( फ्रेंच ) याने तर
चक्क फितूरी केली ! त्यामुळे सैनिकांच्या काही पलटणी निर्नायकी झाल्या व लढाई मध्ये सुसूत्रता उरली
नाही ज्याचा परिणाम – माघार किंवा पराभव होण्यात झाला . अर्थात असे वर्तन सर्वच यूरोपियन
अधिकार्‍यांनी केले नाही . काही शेवट पर्यन्त एकनिष्ठ राहिले .
अशा सैन्याचा भर एका जागी गाडून उभे
राहून लढाई करणे हा होता .ह्यात बंदूक धारी पायदळाची संख्या फार जास्त असे व तोफा , बंदूकान वर मदार होती . त्यामुळे त्यांच्या हालचाली हळू होत असत . अशी
फौज पावसाळ्यात – दारूगोळा ओलसर होत असण्याच्या
शक्यते मुळे - लढण्यास कुचकामी होती . अशी
खडी फौज तयार करणे व बाळगणे हे फार खार्चीक काम होते . त्यांना नियमितपणे पगार
द्यावा लागत असे .म्हणूनच महादजींनी डी बोईग्न याला त्याच्या फौजेच्या खर्चा करता
जवळपास १५-२० लाख रुपये उत्पन्नाचा मुलुख तोडून दिला होता .
यूरोपियन लढयांच्या पद्धती व कवायती
फौजा -- १८ व्या शतकाच्या मध्या पासून , यूरोपियन पद्धती मध्ये कवायती पायदळाचे महत्व फार होते . त्यांची संख्या , घोडदळा पेक्षा जास्त होती . पायदळाचे प्रमूख शस्त्र हे सांगिनी ( बायोनेट
) लावलेल्या बंदूका हेच होते . हातघाईच्या लढाईत त्याचाच वापरकरून हाणामारी होत
असे . हलका व फिरता तोफखाना ( ३/६/१२
पौंडी – घोडे / बैलांनी ओढू शकणार्‍या , चाके असलेल्या
फिरत्या तोफा. त्या बरोबर योग्य / लागेल तेव्हडा दारू गोळा ) होता . कवायती फौजा प्रत्यक्षात लढताना , सर्वसाधारणपणे पोकळ चौकोना सारखी रचना करीत . त्यात ,प्रत्येक बाजूस , ३ किंवा ४ सांगिनी लावलेल्या
बंदूकधारी शिपायांच्या ओळी असत . त्या पैकी १ किंवा २ ओळीतील सैनिक एका गुढग्यावर
बसत असत आणि मागील २ ओळीतील शिपाई उभे राहून एकामागोमाग ,
आळी पाळीने आशा तर्‍हेने गोळीबार करीत . ह्या चौकोनाच्या केंद्र स्थानी - राखीव फौजा , अधिकारी व इतर मंडळी व समान असे .
खालील चित्रे ही फक्त कल्पना येण्या करता आहेत ( सर्व चित्रे इंटरनेट वरून घेतलेली आहेत )
१८ व्या शतकाच्या मध्या वरील मराठी
राजवटीच्या फौजा -
पारंपरिक लढायत घोड दळाला जास्त महत्व
होते , घोडदळ – घोडदळाशी आणि पायदळ – पायदळाशी , लढाई करीत असे . पायदळ – घोडदळ आशा लढाया कमी होत असत . शिवाय संख्येने
कमी परंतू, लांब पल्याच्या भारी तोफखान्याचा . वापर केला जात
असे . त्यामुळे घोडदळाला तोफांपासून धोका कमी होता . पारंपारिक शास्त्रास्त्रे, – तलवार , भाला इ यांचा वापर केला जात असे . पायदळा
कडे बंदूका असत , पण त्यावर मदार नसे . संख्या आणि डावपेच
ह्यावर जास्ती भर असायचा.
मराठ्यांनी संख्ये पेक्षा डावपेचावर
भर दिला . शक्यतोवर सामोरा समोर , एकाजागी उभे राहून -
लढाई करणे ते टाळत असत . स्वता:ची कमीत कमी हानी करून लढाया जिंकायचे डावपेच वापरले . त्यात घोडदळावर मदार होती .
वेगवान हालचाली करून शत्रूला कोंडीत
पकडायचे किंवा त्याची रसद ( अन्न/ पाणी / पैसा / मदत इ ) पूर्ण पणे मारून त्यांना
शरण आणायचे हे धोरण होते ( गनिमी कावा ) . थोरले बाजीराव ( १७४० पर्यन्त ) यांच्या
फौजांमध्ये फारसा डाम डौल नसायचा . ते स्त्रियांना फारसे बरोबर नेत नसत . तोफखाना
नसायचा . बाजारबुणगे फारसे नसायचे . या सर्वांमुळे , हालचाली
फार जलद व्हायच्या , कारण घोडदळ हेच प्रमूख “अस्त्र“ होते .
पेंढारी / गारदी किंवा भाडोत्री सैनिक तो पर्यन्त फारसे प्रचलित नव्हते ( परंतू
पुढे , हा साधेपणा बदलत गेला . १७६१ च्या पानिपत मोहिमेच्या
वळेस बाजार बुणगे , स्त्रिया , डाम डौल
असा पसारा खूपच वाढला होता . इतका टोकाचा बदल फक्त २० वर्षात झाला होता ! अर्थात
एक गोष्ट सांगायला पाहिजे की , मराठ्यान मध्ये प्रथम -
सदाशिव राव भाऊंनी, इब्राहीम खान गारदीच्या तोफखान्याचा
मोठ्या प्रमाणावर - पद्धतशिर वापर केला . शिवाय एकाजागी उभे राहून लढण्याची पद्धत
अंगिकारली , ज्या वरून मल्हार राव होळकरांशी त्यांचे मतभेद
झाले . मराठी राजवटीत गारद्यांचा शिरकाव तेव्हा पासून झाला असे जाणकारांचे म्हणणे
आहे . )
मराठी राजवटी मध्ये घोडदळाची संख्या – गनिमी कावा पद्धती
मुळे, पायदळा पेक्षा फार जास्त होती .त्यांच्या हालचाली
वेगाने होत असत . त्यामुळे – गतिमान लढाया खेळून शत्रूला जेरीस आणता येत असे .परंतू
ह्या पद्धती मध्ये शत्रूचा निर्णायक पराभव करणे किंवा नायनाट करणे शक्य होत नसे .
मुख्य भर हा शत्रूस कोंडीत पकडून, नंतर तह करून खंडणी वसूल
करणे हाच होता . ही फौज वेळ पडल्यास
पावसाळयातही लढू शकत असे , जो एक मोठा फायदा होता.
अशा फौजा जवळपास बेशिस्त व विस्कळीत
असत . ह्या फौजेची कूच म्हणजे “ झुंडीची “ कूच असे ! ह्यांना पगार वेळेवर मिळेल
ह्याची खात्री नसायची . बर्‍याच वेळेस ह्यांचे पगार ४-८ महीने तुंबून रहात , ज्या मुळे कधी कधी बंडाळी मजण्याची परिस्थिति येई . अशा फौजेतील सैनिक
पराभव दिसू लागल्यास किंवा महत्वाची व्यक्ति बळी पडल्यास,
जीव वाचवण्यास, पळा-पळी करण्यास तत्पर असत . तोफखान्यास कमी
व मोजकाच दारूगोळा पुरवला जात असे, ज्यामुळे त्यांचा
परिणामकारक उपयोग होत नसे . शिवाय जास्त भर हा भारी तोफखान्यावर होता , जो वाहून नेणे हे महाकठीण होत असे आणि हालचाली हळू होत असत .
शिवाय प्रत्येक सरदारांच्या फौजेची
लढण्याची तर्‍हा वेगळी होती . भोसल्यानच्या फौजा पारंपारिकच राहिल्या . होळकरांनी फार मर्यादित प्रमाणात
कवायती फौजेची उभारणी केली . महाद्जि शिंदे आणि पुढे दौलतराव शिंदे यांचा भर हा
कवायती फौजेवर होता .
हे सर्व असूनही , ह्या फौजा रणांगणावर शौर्‍यात कुठेही कमी पडत नव्हत्या . म्हणूनच मराठी
राजवटींच्या फौजा इतर देशी राजवटीन समोर विजयी होत असत .
पारंपारिक मराठी राजवटीच्या घोडदळाकडे
महादजींच कर्तुत्व -- मराठी राजवटीतील इतर सरदारान मध्ये उठून दिसते कारण त्यांनी पुणे
दरबारच्या मदतीवर अवलंबून न राहता ,
स्वता:च्या बळावर - राजपूताना , बुंडेलखंड आणि माळवा आशा फार
मोठ्या प्रदेशातील – राजपूत , जाट ,
रोहिले आणि मोगल यांना नमवून , मराठी राजवटीचा दरारा, पानीपत ( १७६१ ) आणि मल्हारव होळकरांच्या मृत्यू ( १७६६ ) नंतर उत्तरेत
पुनरस्थापित केला .
१७७० नंतर मराठी राजवटीत – थोरले
मध्यवराव पेशवे , महादजि शिंदे , अहिल्याबाई होळ्कर इ नि पूर्ण
पणे ओळखला होते की , इंग्रज हे त्यांचे भविष्यातील प्रमूख
शत्रू असतील , आणि खरा सामना शेवटी त्यांच्याशीच होणार !
त्याकाळातील महादजि शिंदे हे पहिले की
ज्यांनी हे नुसते ओळखालच नाही , तर इंग्रजांच्याच “ भाषेत “ त्यांना उत्तर देण्याकरता कवायती
फौजा तयार करणे , तोफखान्याचा आग्रा येथे कारखाना काढणे व
त्यांचा वापर इतर देशी राजवटीन विरुद्ध करून विजय मिळवणे हे प्रत्यक्षात आणले !
त्यात त्यांना खास करून १७९०-९४ या
कालखंडात महत्वाच्या लढाया जिंकण्यात कवायती फौजेची मोलाची मदत झाली ( १७८८ आग्रा
येथे – इस्माईल बेग विरुद्ध , १७९० मेरता येथे –
इस्माईल बेग आणि जयपूर,जोधपूरचे राजे यांच्या विरुद्ध , १७९३ लाखेरी येथे – होळकर आणि
अलवारचा राजा विरुद्ध ) . मराठी राजवटी मध्ये ते एकमेव सदार होते , ज्यांनी कवायती फौजेचे महत्व ओळखून त्याची मोठ्या प्रमाणावर उभारणी आणि
यशस्वी वापर केला . ( त्याचा फायदा , पुढे,
त्यांचे वारस - दौलतराव शिंदे यांना झाला. ) राजकारण आणि भक्कम सैन्य शक्ति उभी
करून – इंग्रजांना दिल्ली पासून दूर ठेवले . एव्हडे सगळे करूनही ते शेवट पर्यन्त
पेशव्यांशी एकनिष्ठ राहिले , हे महत्वाचे !
महादजींच कर्तुत्व , योग्यता आणि योगदान ह्या वर एक स्वतंत्र प्रकरण लिहाव लागेल , येईल इतकी त्यांची कामगिरी महान होती !
+++++++++++++++++++++++
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा