महाराष्ट्रातील किल्ले ( दुर्ग / गड ) व त्यांची गूगल नकाशावरील स्थाने

“ आज्ञा पत्र “ आणि किल्ले ( दुर्ग )  – रामचंद्र पंत “अमात्य” बावडेकर ( १६५०- १७१६ ) , ह्यांनी  “ आज्ञा पत्र “ ,हा  राजनीति विषयक ग्रंथ-- शिवाजी महाराजांचे विचार, आचार आणि उच्चार  सांगण्या करिता लिहिला . त्यांनी शिवाजी महाराजांच्या निधना नंतर , जवळ जवळ २५  वर्षानी ,कोल्हापूऱकर  छत्रपती संभाजी – II , यांच्या  सांगण्या वरून तो लिहिला . ( रामचंद्र पंत अमात्य यांचा ५ छत्रपतींशी संबंध आला – शिवाजी महाराज , संभाजी महाराज , राजाराम , कोल्हापूरकर शिवाजी महाराज व संभाजी महाराज-II )

त्यात  एकूण ९  प्रकारणे असून , ८ आणि ९ ही किल्ल्यां विषयी आहेत . शिवाजी महाराजांचा किल्यान विषयीचा दृष्टिकोन, एकाच वाक्यात  अतिशय परिणामकारक रीतीने व्यक्त केला आहे . ते म्हणतात – “ संपूर्ण राज्याचे सार ते दुर्ग ... “ . 

श्री . जोगळेकरांनी “ सह्याद्रि “  ( पान ११२ ) वर शिवाजी महाराज आणि किल्ले ह्या बाबतीत म्हटले आहे की    “ महाराष्ट्रातील किल्ले ह्या स्वराज्याच्या किल्ल्या आहेत हे त्याने जाणले “.  अगदी अर्थपूर्ण आणि चपखल पणे महाराजांची किलल्यान विषयीची आस्था , प्रेम आणि त्यांचे महत्व - जोगळेकरांनी संगितले आहे ! ह्याचे प्रत्यंतर महाराजांनी किल्यान वर केलेला खर्चाचे आकडे पाहिले की येते !

शिवाजी महाराजांनी बांधलेले / पुनर्स्थापित केलेले  किल्ले – रायगड , प्रतापगड ( १६५६ ), राजगड ,) , विजय दुर्ग ( १६५३ ) ,खांदेरी ( १६७८ ) , अलिबाग ( १६७९ ) ,उंदेरी ( १६८० ) , राजकोट , सरजेकोट आणि सिंधुदुर्ग ( १६६४ ) हे किल्ले मालवण बंदराच्या रक्षणा साठी  उभारले . ( मालवण बंदर शिवाजी महाराजांनी बांधले . )  कुलाबा , पद्मदुर्ग , सुवर्ण दुर्ग , बिरवडी १६५८ , पालगड – मणडण गड – प्रचीतगड – पद्मगड उर्फ कांसे ( १६६१ ) .

महाराष्ट्रा बाहेरचे बांधलेले किल्ले –  वेल्लोरच्या भोवतालच्या प्रदेशाचे रक्षण करायला – साजरा - गोजरा ही किल्ल्यांची जोडी ( १६७८ ) बांधली .

शिवाजी महाराज किल्ले बाधून किंवा काबिज करून , माणसे नेमून थांबले नाही . त्यांनी किल्ल्यांच्या दुरूस्ती / देखभाली  करता  मोठ्या रकमा मंजूर केल्या . ( रायगडा साठी ५०,००० होन  , सिंहगड - सिंधुदुर्ग - विजय दुर्ग इ करता प्रत्येकी १०,००० होन , प्रचंड गड – महिपतगड  इ करता ५००० होन . सिंधुदुर्ग बांधायला , एका अंदाजानुसार , शिवाजी महाराजांनी १ कोटी होन खर्च केले !  १६७१ -७२ मध्ये महाराजांनी किलल्यान करता १,७५,०० होन , एव्हडा राखीव निधि उभा कराचे ठरवले . हा निधि फक्त आणिबाणी किंवा अति महत्वाच्या वेळेसच वापरायचा होता . हा निधि किती व कोणत्या महालातून उभा करायचा हे देखील आखून दिले होते . ) महाराजांनी किल्ल्यांवर – नवीन बांधणे , जुने मजबूत करणे , डागडुजी / दुरूस्ती इ सर्व बाबीन वर अमाप पैसा खर्च केला ! 

महाराष्ट्रातील दुर्ग / गड कोटान  विषयी माहिती -   

खालील माहिती , ही प्रामुख्याने एका ( Ph.D.  करता तयार केलेल्या ) संशोधन प्रबंधा वरून घेतली आहे  “ महाराष्ट्रातील गड , कोट , दुर्ग प्रयोजन आणि व्यवस्थापन ( १६३० – १६८० )

टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठ , संशोधक – श्रीकांत नारायण तापीकर – २०१२ “

 महाराष्ट्रातील किल्ल्यांचे वर्गीकरण      

                        जळदुर्ग    किनारी   गिरीदुर्ग    वनदुर्ग     स्थळदुर्ग    गढी    सराई        एकूण

१) कोकण            १०        ३९         ६७        १८          -            १      -            १३५

२ ) प. महाराष्ट्र      -            -          १२७       २०         २६       ११        १         १८५

३) विदर्भ               -            -               ३      ११          २४         ९        १            ४८

४ ) मराठवाडा       -            -              १०        २             ९         -         २           २३

_________________________________________________________________

एकूण                १०    ३९       २०७       ५१       ५९       २१       ४       ३९१  ________________________________________________________________

वरील तक्त्या वरून काही गोष्टी समोर येतात .

१ ) महाराष्ट्रात – गिरी दुर्ग ( डोंगरावरील ) आणि वनदुर्ग ( जंगलातील ) हे जवळ जवळ ६६  %                  ( ३९१ पैकी – २५८ ) आहेत  . त्यानंतर स्थळ दुर्ग आणि जळ / किनारी दुर्ग येतात .

२ ) सह्याद्रीच्या रचनेमुळे प. महाराष्ट्रात व कोकणात मिळून ८५ % किल्ले आहेत 

जिल्हावार किल्ल्यांची संख्या खालील प्रमाणे -

जिल्हावार किल्ले –  ठाणे – ३६ , मुंबई – ६ , रायगड – ४७ , रत्नागिरी – २४ , सिंधुदुर्ग – २२ , नंदुरबार – ८ , धुळे -५ , जळगाव – १० , नाशिक – ५७ , अहमदनगर – १७ , पुणे – ३० ,             सातारा – २८ , सांगली – १२ , कोल्हापूर – १३ , सोलापूर – ९ , बुलढाणा – ७ , अकोला – ४ , अमरावती – ३ , यवतमाळ – ४ , वर्धा – ७ , नागपूर – ७ , चंद्रपूर – ६ , भंडारा – ४ , गोंदिया – ३ , गडचिरोली – ३ , औरंगाबाद – ११ , जालना – १ , परभणी – २ , बीड – २ , लातूर , २ , नांदेड – २ , उस्मानाबाद – २ . 

( प्रकरण – २ , भाग ५ आणि ६   )

सह्याद्रि वरील दुर्गान मध्ये नाशिक जिल्ह्यात सर्वात जास्त किल्ले आहेत ( ५७ )  , आणि सांगली , कोल्हापूरात कमी आहेत .  असाच प्रकार कोकण किनारपट्टी  वरील किल्ल्यांच्या बाबतीतही झाले आहे . रायगड जिल्ह्यात ( ४७ ) किल्ले आहेत आणि सिंधुदुर्ग जिल्हहयात – २२ . याचे  कारण खालील नकाशात वरून कळून येते . सह्याद्रीची ऊंची , उत्तरेला नाशिक जवळ जास्त आहे , आणि दक्षिणेकडे – सांगली, कोल्हापूर कडे  ती कमी होत जाते  . त्यामुळे असे अनुमान काढता येऊ शकते की , ऊंची मुळे असा , किल्ल्यांच्या संख्येत , दक्षिणोत्तर फरक पडला असावा .

दुसरे कारण - महाराष्ट्रातील  सर्वोच्च १० शिखरां  पैकी ५ शिखरं नाशिक जिल्ह्यात आहेत ( साल्हेर – १५६७ मि . ,सप्तशृंगी – १४१६ मि . , मुल्हेर – १३०६ मि , ब्रम्हगिरी – १३०४ , तौला – १२३१ मि ) , त्यानंतर अहमदनगर – २ ( कळसूबाई – १६४६ मि . , हरिश्चंद्रगड – १४२४ मि )  . त्यामुळे नाशिक जिल्ह्यात सर्वात जास्त किल्ले असावेत .

 मैदानी प्रदेशात – फारच कमी किल्ले आहेत आणि त्यात भुईकोट किल्ले जास्त असावेत . 

आकृति - १ 

आकृति - २ 

३९१  पैकी , शिवाजी महाराजांच्या ताब्यात – महाराष्ट्रातील १७८ किल्ले होते . (“ महाराष्ट्र स्तोत्र – सह्याद्रि “ लेखक – सदाशिव आत्माराम जोगळेकर . १९५२ . पान १०९ ) . म्हणजेच – महाराष्ट्रातील जवळ जवळ ५०% किल्ले हे शिवाजी महाराजांच्या ताब्यात  होते .  सह्याद्रीचा घाटमाथा आणि कोकण किनारपट्टी मध्ये हे सर्व किल्ले सामावलेले आहेत . किल्ले हेच केंद्र स्थानी ठेऊन  महाराजांनी स्वराज्य उभारल्या मुळे , स्वराज्याची महाराष्ट्रातील लांबी – साल्हेर पासून कारवार पर्यंतचा पट्टा ( अंदाजे ६५०- ७५०  की मी ) अशी बरीच जास्त होती  . त्या मनाने सरासरी रुंदी १०० की मी असावी .

महाराष्ट्र , किल्ल्यान  बाबतीत सुदैवी ! इतर राज्यांच्या मानाने , महाराष्ट्रात – सह्याद्रि मुळे – बहुदा सर्वात जास्त किल्ले असावेत .  अक्षांश , रेखांश नुसार महाराष्ट्रातील किल्ल्यांची स्थिति खालील कोष्टकात ( क्र १ ) दिलेली आहे ( किल्ल्यांच्या संख्येच्या बाबतीत , बखरी बखरी मध्ये आणि इतर माहिती यात तफावत असायचे महत्वाचे कारण म्हणजे – काही ठिकाणी गढया वा फार छोटे भुईकोट किल्ले सुध्धा धरले असावेत किंवा नसावेत .)   

कोष्टक – १
रेखांश          ७२     ७३       ७४
अक्षांश	किल्ल्यांची संख्या			एकूण	महत्वाचे ठिकाण
२२ २१ २० १९ १८ १७ १६ १५ १४
	१	३	१३	१७
	९	१८	२७	५४	नाशिक / साल्हेर/मुल्हेर
	३०	५३	३	८६	जुन्नर /शिवनेरी
	१३	५२	३	६८	पुणे /रायगड
	--	४०	१६	५६	सातारा / प्रतापगड
	--	२६	१६	४२	विशाळगड
	--	९	१३	२२
	--	--	६	६
	५३	२०१	९७	३५१

 

किल्ल्यांच्या बाबतीत , मराठीत बरेच लिखाणही झाले आहे , संकेत स्थळे ही आहेत . गिरी भ्रमण हा युवकान मध्ये लोकप्रिय आहे व त्याबद्दल बरीच संकेत स्थळे पण आहेत . ह्या सर्व प्रयत्नांमुळे , महाराष्ट्रातील किल्ल्यांच्या बाबतीत अत्यंत महत्वाची व उपयुक्त अशी माहिती उपलब्ध आहे . त्या मध्येच भर घालण्या करता हा छोटा उपक्रम – गूगल मॅप ( नकाशा ) वरील त्यांची ठिकाणे निश्चित करणे - हाती घेतला , ज्या मुळे एक महत्वाची उणीव भरून निघेल असे वाटते . जिज्ञासूंना व इतरांना हा उपक्रम उपयुक्त ठरेल अशी आशा करतो .

तपशील – बर्‍याच ठिकाणची  उपलब्ध माहिती एकत्र केल्या वर – महाराष्ट्रातील  ३९८ किल्ल्यांची माहिती मिळाली . त्यात - जल , गिरी दुर्ग , भुईकोट किल्ले , गढया  इ  सर्व धरलेले आहेत . सुस्थितीत असलेले , नसलेले , नष्ट होण्याच्या मार्गावर असलेले , असे सर्व किल्ले आलेले आहेत . अजूनही  काही किल्ल्यांच्या बाबतीत खात्री करणे बाकी आहे . ते झाल्यावर तेही किल्ले नकाशात दाखवण्यात येतील .

माझ्या माहिती नुसार किल्ल्यांचा  जिल्हा  दिलेला आहे . तसेच  ज्यांचे नक्की ठिकाण सापडले नाही , त्या किल्ल्यांची ठिकाणे अंदाजानुसार दाखवलेली आहेत . ( असे किल्ले फारच  थोडे आहेत . बहुतेक सर्व किल्ले गूगल मॅप ( नकाशावर ) दाखवण्यात आलेले आहेत )  

बरेचसे किल्ले – विशेषता: गिरी दुर्ग , हे ५०० वर्षापेक्षा जुने असूनही , ते त्यातल्या त्यात सूस्थितीत आहेत . काही किल्ले शिवाजी महाराजांनी नवीन बांधलेले किंवा जुन्या किल्ल्यांची मजबूती केलेली आहे . थोडे त्या नंतर बांधले गेले आहेत . बरेच छोटे किल्ले / भुईकोट / गढया , मानवी अतिक्रमणा मुळे किंवा अनास्थे मुळे नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत .  

+++++++++++++++++++++++

महाराष्ट्रातील किल्ले व त्यांची स्थाने -

https://www.google.co.in/maps/d/u/0/edit?mid=1soNvEP4jUanzGpMBnA8TL2G0Qes7q2HN&ll=19.241691643600703%2C73.68544719999998&z=7 

गूगल मॅप वर दाखवलेली महाराष्ट्रातील किल्ल्यांची स्थाने बघण्या करता , कृपया वरील लिंक वर " क्लिक " करा . 

समाप्त --