प्लासी आणि बक्सरच्या लढाया व त्याचे भारतावरील परिणाम
लेख लिहिण्या मागचा उद्देश – इतिहासकार
, ब्रिटिश सत्तेची सुरवात १७५७ पासून धरतात .
ह्याचे कारण – १७५७ ला प्लासीची ( बंगाल ) लढाई होऊन , कंपनीला एतदेशीय सत्ताधार्‍या विरुद्ध , भारतातला
पहिला विजय मिळाला . ह्या विजयाने , कंपनीचे भारतातील राजकीय
व आर्थिक बस्तान बसायला सुरू होऊन – राज्य स्थापनेचा पहिला अंक लिहिला गेला . १९४७
मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळे पर्यन्त –१९० वर्षे इंग्रजांनी जे राज्य केले, त्याची सुरवात प्लासीच्या लढाईने झाली ! इतके ह्या लढाईचे महत्व आपणा
सर्वांच्या दृष्टीने आहे .
१ ) प्लासीची लढाई ( २३ जून
१७५७ ) व तिचे परिणाम
अ ) प्लासीच्या
आधीची बंगाल सुभ्याची व भारतीय उपखंडाची आर्थिक पार्श्वभूमी ---
आठराव्या शतकाच्या मध्या
पर्यन्त ( १७५० ) भारतीय उपखंड,
जगाचे “ कारखानदार ‘ होते . जागतिक उत्पन्नाच्या २५ % हिस्सा
हा भारताचा होता . त्यामानाने इंग्लंडचा फक्त १.९ % होता . आलेकझांडर डोव याने, त्याच्या “ हिंदुस्तानचा इतिहास – [१७७३] “ ह्यात म्हटले आहे की “ प्लासीच्या आधी ,
जगाचा बंगाल बरोबरचा व्यापार हा बंगालच्या बाजूला पूर्णपणे झुकलेला होता. पुढे तो असे म्हणतो की “ बंगाल हा असा प्रदेश
आहे की ज्यात सोने व चांदी फक्त बाहेरून येत होती , ती परत
जायची शक्यताच नव्हती “ .थोडक्यात
कापडाच्या निर्यातीने , बंगाल मध्ये जगामधून सोने , चांदी मुबलक प्रमाणात येत होती . त्यामुळेच बहूतेक बंगालचा सुभा हा मोगल
साम्राज्याचा सर्वात “ श्रीमंत “ सुभा होता . औरंगजेब, बंगाल
सुभयाचे वर्णन “ भारताचा आर्थिक स्वर्ग
“ असे करीत असे
बंगालचे तलम कापड हे
इतके उत्तम प्रतीचे व कमी किमतीचे होते की आठराव्या शतकाच्या शेवटा पर्यन्त ते
इंग्लंड मध्ये , स्थानिक कापडापेक्षा
– ५० – ६० % कमी किमतीत विकूनही , व्यापारात बराच फायदा होत
असे . प्लासीच्या लढाई नंतर मात्र ,
कंपनीने बंगालची पद्धतशिर “ लूट ‘ आरंभली , ज्या मुळेच परिस्थिति उलटी होऊन , बंगाल हळू हळू कंगाल होत गेला .
प्लासी पूर्वीचा (
१७५७ पूर्वी ) बंगाल - औरंगजेब ( राज्यकाळ १६५८ – १७०७ ) च्या काळात बंगालचा सुभा , ज्यात – अखंड बंगाल , बिहार व ओरिसा ही राज्ये होती
. पूर्ण सुभयावर सुभेदार असे व त्याच्या हाताखाली “ नवाब “ असत . १७५० मध्ये , अलिवर्दी खान , जो बंगालचा सुभेदार होता त्याने , कंपनीने चालवलेल्या - १७१७ च्या बादशाही फरमानाच्या गैर वापराबद्दल
- कडक घोरण स्वीकारले होते . त्याच्या मृत्यू नंतर ,
एप्रिल १७५६ मध्ये, त्याचा नातू सिराज उद्दौला ( वय २१
) बंगालचा नवाब झाला . सिराजने सुद्धा कंपनी विरुद्ध , त्याच “ फरमाना “ च्या बेकायदेशीर , पद्धतशिर
गैरवापरा बद्दल मोहीम उघडली . त्यामूळेच ईस्ट इंडिया कंपनी (
कलकत्ता ठाणे ) व सिराज यांच्यात बराच मोठा वाद व
कडवटपणा निर्माण झाला . त्याचे पर्यवसन १७५७ च्या प्लासी च्या लढाईत झाले .
त्यातून पुढे “ बक्सर “ चे महाभारत घडले !
ब ) प्लासी ( बंगाल ) ची लढाई - २३ जून १७५७ ला – कंपनी ( रॉबर्ट क्लाइव ) आणि सिराज
उदौला ( बंगाल प्रांताचा – बंगाल , बिहार , ओरिसा - चा सुभेदार ) आणि थोडे फ्रेंच
सैनिक , यांच्या मध्ये झाली . प्लासी हे कलकत्त्याच्या
उत्तरेस , रस्त्याने १७५ की मी वर आहे . क्लाइवची अवस्था
फारशी चांगली नव्हती . क्लाइव कडे जेमतेम ३००० एव्हडीच फौज होती. या उलट सैनिकांच्या बाबतीत सिराजची स्थिति फारच
चांगली होती . त्यावेळेस सिराजकडे ४० तोफा , १५ हजार स्वार व
३० हजार पायदळ एव्हडी फौज होती . परंतू ऐन लढाईत - सेनापति मिर
जाफर , राय दुर्लभ आणि यार लतीफ हे (आधीच फितूर झाल्याने , ठरल्या प्रमाणे ) लढलेच नाहीत आणि लांब जाऊन उभे राहिले . त्यामुळे
सिराजचा पराभव झाला . प्रत्यक्ष लढाई फारशी झालीच नाही . सिराजचा सरदार मिर मदान
गोळी लागून ठार झाल्यावर , सिराजचा धीर सुटला व तो पळून गेला . त्यामुळे आपोआप क्लाइव ( कंपनी ) चा
विजय झाला . जर सिराज न घाबरता, उरलेले सैन्य घेऊन
क्लाइवच्या फौजेवर चालून गेला असता , तर त्याचा विजय
निश्चितच झाला असता
उघड उघड व सामोरासमोर - भारतीय उपखंडातील एतत्देशीय, सत्ताधीशांशी लढाई करण्याचा हा , कंपनीचा पहिलाच प्रयत्न होता , ज्यात ते अनायासे फारशी
लढाई न होता ( फितूरी मुळे ) विजयी झाले . त्यामुळेच ह्या लढाईस काही इतिहासकार “
व्यापारी देवाणघेवाण झाली “ असे म्हणतात .
त्यात जगत सेठ , उमीचंद ह्या बंगालच्या धनाढ्य
व्यपार्‍यांनी फितुरीचा कट घडवून आणण्यात महत्वाची कामगिरी केली होती .
लढाईतील सिराजच्या परभवाला फितुरी एव्हडेच – त्याचे कमकूवत / कचखाऊ नेतृत्व , भाडोत्रि सैनिकांचा भरणा असलेले अव्यवस्थित
, बेशिस्त सैन्य ही सुद्धा कारणे होती . त्याच बरोबर
क्लाइवचे खंबीर व हिम्मतवान नेतृत्व , इंग्रजी तोफा/
बंदुकांची सरस कामगिरी , त्यामानाने व्यवस्थित व शिस्तीत
असलेले त्याचे सैन्य हेही कारणीभूत होते .
प्रश्न असा उपस्थित होतो की ,
त्यावेळेस ,सिराजला दिल्लीहून , किंवा
मराठ्यान कडून मदत का केली गेली नाही ? ह्याचे उत्तर १७५७
मध्ये प्रामुख्याने दिल्लीतील घडामोडी पाहील्यास मिळते .
प्लासीच्या लढाईच्या ( १७५७ ) वेळेस – दिल्ली आणि मराठी राजवटीतील
घडामोडी –
बंगालचा सुभा, अलीवर्दी
खानाच्या वेळेपासूनच ( १७४०/१ ) जवळपास स्वतंत्र
झाला होता . दिल्लीचा अम्मल हा नावापुरता होता .२१ एप्रिल १७५६ ला अलीवर्दी
खानाचा मृत्यू झाल्यावर , सिराज उदद्दौला गादी वर बसला . लढाईचे
मूळ कारण , कंपनी व सिराज ह्यांच्यातल्या मतभेद हे होते . त्यामुळेच
“ प्लासी “ ची लढाई – २३ जून १७५७
प्रामुख्याने स्थानीय घटना ( बंगाल ) होती , असा निष्कर्ष
काढता येतो .ह्यात मराठ्यांचा व दिल्लीचा संबंधही नव्हता .
त्याच सुमारास दिल्लीवर अब्दालीची तिसरी स्वारी नुकतीच झाली होती व तो १७५७
एप्रिल मध्ये परत गेला . त्या वेळेस दिल्लीत – आलमगिर – II ( १७५४-५९ ) , हा
पातशाह होता , परंतु तो वजीर गाजिउद्दीन ( इमाद उल मुलक ) च्या कब्जात
होता . पातशाहने त्याचा मुलगा – अली
गोहर ( शहा आलम – II ) याला , गाजिउद्दीन पासून वाचवून , दिल्ली बाहेर काढले होते
.अली गोहर आधार शोधत भटकत होता . आशा गोंधळाच्या परिस्थित , सिराजला दिल्लीहून मदत मिळणे शक्यच नव्हते
.
जून १७५७ मध्ये मराठे गाजीउद्दीन बरोबर – मोगली उत्पन्नाच्या – चौथ ( एक
चतुर्थांश ) ऐवजी अर्धी रक्कम मिळण्या बाबत बोलणी करत होते . राघोबदादा , जून १७५७ ला दिल्लीच्या वाटेवर होते आणि ११ ऑगस्ट
१७५७ ला रघुनाथ दादांनी दिल्ली जिंकली होती .
थोडक्यात , मोगल आणि मराठे ह्यांचे , प्रामुख्याने , अब्दालीच्या १७५६ च्या स्वारीमुळे बंगालकडे
लक्ष नव्हते . सिराजला त्यांची मदत मिळू शकली नाही . त्यामुळे सिराजला आपल्या
बाळावर इंग्रजां विरुद्ध लढव लागलं , ज्यात त्याचा पराभव झाला . अर्थात विजया करता
सिराजला मदतीची अवशकता नव्हती , कारण सैन्याच्या बाबतीत तो
इंग्रजांपेक्षा फारच वरचढ होता . इंग्रजांचे सैन्य फारच तुटपुंजे होते !
क ) प्लासीच्या लढाईचे बंगाल आणि भारतीय उपखंडावर झालेले
परिणाम :- प्लासीची लढाई, इंग्लंड मध्ये, ईस्ट इंडिया कंपनीच्या इतिहासात “ बंगालची
क्रांति “ म्हणून प्रसिद्ध झाली . प्लासीच्या लढाईने कंपनीच्या भारतातील सत्ते करता
पार्श्वभूमी तयार झाली . प्लासीच्या घटने मधूनच, पुढे
बक्सरची लढाई ( १७६४ ) झाली , जिने कंपनीच्या भारतातील आर्थिक व राजकीय सत्तेचा
पाया घातला .
१७५७ ते १७६५ पर्यन्तच्या ८
वर्षांच्या काळात -– कंपनी, क्लाइव
व इतरांनी एकंदर रु ६.०८ कोटी एव्हडी भली
मोठी रक्कम - नुकसान भरपाई , बक्षीस इ कारणास्तव , नाबाबांकडून ( मिर जाफर , मिर कासिम ) वसूल केली .
परंतु ह्या सर्व “ लूटी “ मुळे नवाब ( आणि बंगाल ) मात्र कर्जबाजारी होत गेला .त्या
कर्जाच्या पायी त्यांना - बंगालची जमीन ( वसूलीचे उत्पन्न ) कंपनीला द्यावी लागत होती. ह्यामुळे कंपनीच्या उत्पन्नात बरीच वाढ
झाली हे उत्पन्न – व्यापारा शिवाय व अधिक
होते . एका अनुमाना प्रमाणे प्लासीच्या नंतरच्या १० वर्षात बंगालचे २/३ उत्पन्न , हे कंपनीने व्यापारी लूटी मध्ये फस्त केले ! १७५७ ते १७६७ पर्यन्त कंपनीने
इतकी लूट , बंगाल आणि पर्यायाने भारताच्या सर्वात श्रीमंत
सुभ्याची केली .
प्रसन्न परथासारथी यांच्या नुसार , उपलब्ध पुराव्या वरून असे दिसते की , प्लासी पूर्वी बंगालचे
विणकर , त्यावेळच्या इंग्लंड मधील विणकरान पेक्षा आर्थिक
दृष्ट्या , अधिक
सुरक्षित होते व त्यांचे जीवनमान , इंग्लंड मधील
विणकरांपेक्षा , चांगल्या प्रतीचे होते . प्लासी नंतर मात्र , कंपनीच्या व्यापारी मक्तेदारी मुळे , त्याच
विणकरांची स्थिति फार दयनीय झाली . ह्याच्या
मुळाशी , प्लासी नंतर केले गेलेले बंगालचे नवाब – मिर जाफर , मिर कासिम हे पूर्णपणे कंपनीचे अंकित “ बनवले गेले “ हे कारण होय .
नवबांचे अस्तित्व फक्त नावाला होते . सर्व कारभार कंपनीच्या सल्ल्याने होत होता .
त्याचा पुरेपूर फायदा कंपनी आणि त्यांच्या “ कारकूनांनी (factors) व अधिकार्‍यानी “ स्वार्था करता करून
घेतला !
प्लासीच्या ( २३ जून १७५७ ) आधी , क्लाइव व अडमिरल वाटसन यांनी फ्रेंचांचा चंद्रनगरला (
२३ मार्च १७५७ ) पराभव करून ते जिंकले
होते . नंतर ( १७५९) मध्ये चिनसुरा येथे डच कंपनीचा पराभव केला . ह्या मुळे दोन
महत्वाच्या गोष्टी सिद्ध झाल्या . पहिली -
बंगाल मध्ये कंपनी लष्करी दृष्ट्या सर्वेसर्वा झाली व इतर कंपन्या फक्त
नावाला उरल्या .दुसरी , इतर कंपन्यांचा व्यापार पूर्ण पणे बसला आणि कंपनीचा व्यापार सुरक्षित
झाला . कंपनीला व त्यांचे कारकून यांना ( त्यांच्या खासगी व्यापारावर ) बंगाल मध्ये कर द्यायची गरज संपली . बंगालचे
नवाब हे कंपनीचे अंकित झाल्याने , बंगाल मध्ये कंपनीचे “
व्यापारी राज्य “ सुरू झाले ( जवळजवळ
मक्तेदारी ).
थोडक्यात, प्लासी मुळे ईस्ट
इंडिया कंपनीचा भारतातील आर्थिक व राजकीय राज्य स्थापनेचा पहिला अंक सुरू झाला . दूसरा परिणाम तर फारच महत्वाचा झाला - इंग्लंड
मध्ये , भारतातील पैशाच्या जोरावर - औद्योगिक क्रांतिचे - १७६० – १८४० युग अवतरले ! ह्या सर्व परिणामांचे मूळ ( सुरवात ) , प्लासीच्या विजयात सापडते ! सर्वात महत्वाचे म्हणजे – बंगाल , बिहार ही श्रीमंत राज्ये कंपनीच्या ताब्यात आली ! म्हणूनच प्लासीची लढाई
ही घटना , ईस्ट इंडिया कंपनीच्या इतिहासात “ बंगालची क्रांति
“ म्हणून गणली जाते !
२ ) बक्सरची लढाई व तिचे परिणाम :-
प्लासीच्या लढाई नंतर , ठरल्या
प्रमाणे सीराज उद्दौलाच्या जागी , मिर जाफर नवाब झाला . जाफरच्या
लक्षात आले की , खजिन्यात एव्हडी रक्कम नाही . कशीतरी
पहिल्या हप्त्याची रक्कम – रु १ कोटी ५ लाखाचा भरणा कंपनीकडे केला . परंतु खजिना
रिकामा झाला .खरी परिस्थिति ,हळू हळू सर्वांच्या लक्षात
यायला लागली व ते बंड करू लागले . त्यामुळे जाफरला परत क्लाइवकडे जावे लागले .
ह्या अशा बिघडणार्‍या परिस्थिति मुळे ,मिर जाफर इंग्रजां
विरुद्ध कारस्थाने करू लागला . सरते शेवटी ,
१७६० मध्ये , कंपनीने मिर जाफरला पदच्युत करून , त्याचा जावई मिर कासिमला गादीवर
बसवले . १७६३ मध्ये मिर कासिमला काढून परत मिर जाफरला गादीवर बसवले . परंतू मिर कासिम
स्वस्थ न बसता , त्याने अवधच्या नवाबाशी – शुजा उद्दौलाशी
संधान साधले . नंतर शहा आलमने , शुजा
उद्दौला आणि मिर कासिम यांच्याशी हात मिळवणी करून , कंपनीशी
सामना करायचे ठरवले , कारण सर्वांना कंपनी कडून बंगाल , बिहार परत मिळवायचे होते .
बक्सरची लढाई ( २२ ऑक्टोबर १७६४ ) – लढाईच्या आधी , शेवटपर्यन्त शुजा आणि कंपनी यांच्या
वाटाघाटी चालल्या होत्या , परंतू दोन्ही बाजू – शुजा व कंपनी
- आपआपल्या अटींवर अडून बसले व तडजोडीला तयार झाल्या नाहीत . शेवटी , २२ ऑक्टोबर १७६४ ला बक्सर ( बिहार मध्ये पण
अवधच्या सीमेजवळ ) येथे कंपनी ( मेजर मुनरो ) व शुजा , मोगल
आणि मिर कासिम यांच्या सैन्याची गाठ पडली . सैनिकांच्या संख्येच्या दृष्टीने शुजा
व मोगल यांचे सैन्य ( ४०,००० ) हे कंपनी ( मेजर मुनरो ) च्या
सैन्यापेक्षा ( जवळ जवळ १०,००० ) खूपच भारी होते . ह्या लढाईत , इंग्रजी फौजा
जवळपास हरल्या होत्या , आणि मेजर मुनरो पळून जाण्याच्या
बेतात होता . एक शेवटचा जोरदार प्रयत्न करायचे ठरवून त्याने लढाई चालू ठेवली आणि
शेवटी ती जिंकली . ह्या अटीतटतीच्या लढाईचा निकाल फक्त तीन तासातच लागला असला तरी
ती फार तीव्र होती . रणांगणावरील एकसंध नेतृत्वाचा आणि समन्वयाचा अभाव , विस्कळीत सैन्य असल्याने, शेवटी पराभूत झाले . या उलट ,
जिद्दी , एकसंध नेतृत्व आणि शिस्तबद्ध सैन्या आणि थोड फार नशीब
, यांच्या जोरावर इंग्रज जिंकले . इंग्रजी तोफा आणि सरस
बंदुका यांची त्यांना फार मदत झाली . लढाई
हरल्याचे पाहून , शुजा ( अवधचा नवाब ) , बादशाह – शहा आलम – II याला वार्‍यावर सोडून पळून गेला . मिर कासिमही पळून गेला.बक्सरच्या लढाई
नंतर , शुजा आणि शहा आलम यांचे मार्ग भिन्न झाले . शुजा पळून
गेल्यावर , शाह आलम नंतर बनारसला गेला तेथून इंग्रजां बरोबर
तहाच्या व मैत्रीच्या गोष्टी करणे सुरू केल्या ( त्याच संबंधात बनारसला मेजर मुनरो , त्याला
भेटला ). परंतू शुजाने शेवटपर्यन्त लढायच
ठरवलं आणि मराठे ( मल्हार राव होळकर ) आणि इतरांची मदत मागितली . इंग्रजांनीही शुजाचा
पराभव करायचा निश्चय केला व एकेक ठिकाण
काबिज करत शेवटी ३ मे १७६५ ला कंपनीच्या कर्नल फ्लेचर याने,
शुजाचा ( आणि मदती करता आलेल्या , मल्हारराव होळकरांच्या
फौजेचा ) , कोरा येथे परत पराभव केला व पूर्ण विजय प्राप्त
केला .
ह्या दोन्ही ऐतिहासिक लढयांच्या बाबतीत ( प्लासी आणि बक्सर) , काही गोष्टी प्रकर्षाने जाणवतात . दोन्ही वेळेस इंग्रजांच्या
फौजांची संख्या विरोधकांच्या मानाने फारच कमी होती , आणि तरी
ते जिंकले . दोन्ही लढायात, जर विरोधांची एकी असती , योग्य नेतृत्व असते आणि त्यांनी नेट लाऊन जोर केला असता तर इंग्रजांचा
नक्की पराभव झाला असता . इंग्रज जिंकले ते – सरस राजकारण ,
हिम्मतवान व कणखर नेतृत्व , शिस्तबद्ध सैन्य आणि
विरोधकांपेक्षा सरस अशा तोफा आणि बंदूका , यांच्या मुळे !
अगदी ह्याच कारणांच्या आणि जोडीला असलेल्या आर्थिक ताकदीच्या जोरावर त्यांनी , पुढे संपूर्ण भारतीय उपखंड जिंकला .
बक्सरच्या ( आणि कोरा येथील १७६५ च्या ) लढाईचे परिणाम – या एका लढाई मुळे , कंपनीने अनेक गोष्टी एकाच फटक्यात साध्य केल्या . पहिली महणजे शुजा
उद्दौला , जो अवधचा नवाब आणि मोगल साम्राज्याचा “ वजीर “
सुद्धा होता , तो – लष्करी आणि राजकीय दृष्ट्या पूर्णपणे
पराभूत झाला , ज्याच्या मुळे त्याला कंपनीला शरण जाणे भाग पडले
. दुसरी – मोगल बादशाह – शाह आलम – II , ह्याला , एकट पडल्याने , परत कंपनीच्या आश्रयाला जाणे भाग
पडले .
बक्सरच्या एकाच लढाई मुळे ,
मोगल साम्राज्याचा बादशाह , शाह आलम – II , आणि साम्राज्याचा “ वजीर “ सुद्धा , एकाच वेळेस , ईस्ट इंडिया कंपनीचे आश्रित झाले ! ही घटना भारताच्या इतिहासात फार
क्वचित घडणारी होती .
रॉबर्ट क्लाइव – बंगालचा गव्हर्नर म्हणून मे १७६५ ला इंग्लंडहून परत आला . त्याच्यासारखा माणूस
ही सोन्यासारखी संधि सोडणे शकयच नव्हते . क्लाइव , २ ऑगस्टला शुजाला बनारस येथे आणि शहा आलामला ९ ऑगस्टला
अलाहाबादला भेटला. लगेच १२ ऑगस्टला शहा आलम बरोबरचा “ अलाहाबादचा पहिला तह “
आणि १६ ऑगस्टला शुजा बरोबरचा “अलाहाबादचा दूसरा
तह “ नक्की केला व त्यावर सह्या व शिक्का मोर्तब करून ,आणाभाका घेऊन पक्का केला !
बादशाह , शहा आलम II बरोबरच्या पहिल्या तहा द्वारे , कंपनीला बिहार , बंगाल आणि ओरिसा ह्या तीन राज्यांचे “ दिवाणी ‘ चे
हक्क मिळाले . ह्या द्वारे , बादशाह तर्फे जनतेकडून सारा /
इतर कर गोळा करण्याचे कंपनीला हक्क मिळाले
. त्याबदल्यात कंपनीने दर वर्षी पातशाहाला रु २६ लाख देण्याचे कबूल केले .
दुसर्‍या तहा द्वारे , कोरा व
अलाहाबाद सोडून अवधचा इतर सर्व प्रदेश , शुजाला परत देण्यात
आला . ( कोरा व अलाहाबाद बादशाहकडे ठेवण्यात आले . ) शूजाला युद्धाच्या खर्चा
बद्दल कंपनीला रु ५० लाख द्यावे लागणार होते . कंपनीला ,
अवधमध्ये , कोणतेही कर न देता व्यापार करायला परवानगी मिळाली
. शिवाय कंपनी आणि शुजा मध्ये – एकमेकांना , परकीय
हल्ल्याच्या वेळेस मदत करण्याचा करार झाला .ह्याच करारा बरोबर , कंपनीने , त्यावेळेस फ्रेंचांकडून जिंकलेल्या “ northan
sircar - नोर्दन सरकार “ – जे हैदराबाद संस्थानचे भाग होते , त्याला शाहा आलम कडून अधिकृत मान्यता मिळवली !
बक्सरच्या लढाईचे पर्यवसन ह्या , ज्या दोन अलाहाबादच्या ताहांमध्ये झाले , त्याचे मोगल साम्राज्यावर आणि पर्यायाने भारतावर झालेले राजकीय व लष्करी परिणाम
:- प्लासीच्या लढाईमुळे , जरी बंगाल ,
बिहार , एका दृष्टीने कंपनीच्या ताब्यात आले , तरी त्यांच्या कडे – भारतीय व इतर लोक “ परकीय घूसखोर “ म्हणूनच बघात होते . भारतातील राजकीय स्थिति
मध्ये त्यांना , कोणतेही अधिकृत स्थान नव्हते किंवा पातशाही
मान्यताही नव्हती .थोडक्यात , कंपनी जे काही करत होती , ते मोगली सत्तेच्या दृष्टीने बेकायदेशीर होते ! ही महत्वाची उणीव , कंपनीला जे बंगाल , बिहार ,
ओरिसा मध्ये खुद्द पातशाह कडून “ दिवाणी ”
हक्क ( कर गोळा करणे , प्रशासन करणे ,
न्याय देणे इ ) मिळाले , त्या मुळे दूर झाली ! आता कंपनी
मोगली व पर्यायाने भारतीय सत्तेचा अधिकृत “
भाग व प्रतीनिधी “ झाली . कंपनीच्या दृष्टीकोनातून ही अतिशय महत्वाची घटना होती
.
बक्सर नंतर कंपनीच्या हालचाली , कलकत्त्या पासून - अवधच्या पश्चिम सीमे पर्यन्त पोहोचल्या . “ रोहिलाखंडला
( जे अवध प्रमाणेच स्वतंत्र होत होते ) “ लशकरी दृष्ट्या लक्ष्य करायला कंपनी
मोकळी झाली - जे नंतर त्यांनी केले.
बक्सरच्या विजयाचे कंपनीवर आणि पर्यायाने भारताच्या जनतेवर झालेले
परिणाम –
प्लासी व बक्सरच्या लगोपाठच्या विजयामुळे आणि जे दिवाणी हक्क मिळाले , त्याचे
अपरिवर्तनीय असे परिणाम भारतावर ( व
कंपनीवरही ), मोठ्या प्रमाणावर झाले .
“ दिवाणी “ हक्कामूळे , कंपनी , बंगाली सुभयाच्या , १ कोटी जनतेकडून , बादशहा तर्फे कर गोळा करण्यास मोकळी झाली . त्यामुळे कंपनीला , व्यापारा शिवाय दुसरर्‍या उत्पन्नाचा स्त्रोत तयार झाला , जो कंपनीने वाढवतच नेला . हयामुळे कंपनीचे इंग्लंड मधील महत्व एकदम वाढले
. आर्थिक स्थिति सुधारली.
कंपनीने हळू हळू ह्या
तीन्ही प्रांताची प्रशासकीय व्यवस्था हातात घेऊन बदलली . त्यामुळे कंपनीचा ह्या
तिन्ही प्रांतावरचा – राजकीय ,
आर्थिक , लशकरी व प्रशासकीय ताबा दृढ झाला व राज्य स्थापनेची
पूर्वतयारी सुरू झाली . आता कंपनी व्यापार आणि राज्य हे दोन्ही करायला मोकळी झाली
.
एक व्यापारी कंपनी “
राज्यकर्ती “ झाली ,ही जगाच्या
इतिहासात ही एक अभूतपूर्व घटना घडली होती ! प्लासी ( १७५७ ) पूर्वी फक्त व्यापार
हाच उद्देश होता . प्लासी / बक्सर नंतर व्यापारा बरोबरच “ राज्य ‘ आले ! त्याच्या नंतर , १८ व्या शतकाच्या शेवटापासून
मात्र फक्त “ राज्य “हेच प्रमुख उद्दीष्ट झाले व पूर्ण भारतीय उपखंड त्यांच्या
ताब्यात गेला . तरीही , व्यापार सुरूच राहिला , पण तो “ राज्य स्थापनेतून “ तयार झाला. तात्पर्य,” व्यापारातून राज्य “ हे बदलून “ राज्यातून
व्यापार “ असा क्रम झाला ! कंपनीचीची भूमिका – व्यापारी आणि राज्यकर्ते अशी दोन्ही
झाली . आणि हे सुद्धा – येथील जनते च्या बाबतीत कोणतीही ,
जबाबदारी न घेता , सहज झाली . कंपनी ही त्यांच्या लंडन मधील
“ बोर्ड ऑफ डायरेक्टर्स “ ला जबाबदार होती , जे फक्त “
जास्ती जास्त नफा “ ह्या उद्देशाने कारभार करत होते . कंपनीची बांधिलकी ही इंग्लंडचा ,
राजा , भागधारक व जनता ह्यांना होती . भारतीय जनतेच्या , राजाच्या किंवा येथील चालीरीती , परंपरा , संस्कृती यांच्या प्रती नव्हती ! कंपनी भारतात – कधीही, कशीही वागायला वा काहीही करायला मोकळी होती !
आशा ह्या “ व्यापार व
राज्य अशा धोकादायक मिश्रणाचे “ परिणाम
लगेचच , बंगालच्या १७६९-७०
च्या दुष्काळात बघायला मिळाले .बंगालच्या दुष्काळाची तीव्रता फारच वाढून , लाखो लोक भुकेने – अन्नधान्य न मिळाल्याने मरण पावले . नैसर्गिक आपत्तीचे
, भयानक – भूकबळींच्या अवस्थेत झालेले पर्यवसन हे प्रामुख्याने
कंपनी मुळे झाले .
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा