१७ आणि १८ व्या शतकात सुद्धा जंजिरा अजिंक्य का राहिला ?
जंजिरा आणि सिद्दी
भारतातील हबशी जमातीतील लोकांना – सिद्दी महणून ओळखले जात असे . ही जमात पूर्व
आफ्रिकन असून , गुलाम म्हणून त्यांना भारतात आणले गेले होते . अंगाच्या गुणांच्या
जोरावर – शौर्य , चिकाटी , दर्यावर्दीपणात कौशल्य - त्यांनी भारतीय राजकारणात जम
बसवला . ( मलिक अंबर – ज्याने अहमदनगरची निजामशाही वाचवण्याचा प्रयत्न केला होता ,
तो सुद्धा हबशी होता . )
अहमदनगरच्या निजामाने , रामभाऊ कोळी यांच्या कडून , १४९० मध्ये जंजिरा जिंकला
. निजामाने प्रथम पासूनच आशा हाबयशांपैकी
एकाची , जंजिरा किल्ल्यावर नेमणूक केली . हे हबशी जरी निजामशाहीचे मंडलीक होते तरी
, हळू हळू ते स्वतंत्र वागायला लागले आणि निजामशाहीचे नियंत्रण नाममात्र राहिले . त्यांनी
जंजिरा हेच आपले ठाणे बनवले आणि आजू बाजूच्या किनाऱ्या वर ( ३०-४० की मी ) आपली सत्ता
कायम केली . १७ व्या शतकात त्यांच्या कडे जंजिरा धरून ८ किल्ले होते . तेंव्हा
पासूनच जंजिरा म्हणजे सिद्दी हे समीकरण कायम झाले ते १९४८ मध्ये जंजिरा संस्थान
भारतात विलीन होई पर्यन्त कायम होते . ( सिद्दी हे नाव जमात दर्शक आहे .
प्रत्यक्षात ती वेगवेगळी माणसे होती )
जंजिरा व रायगड हे अंतर सरळ रेषेत जेम तेम ५० की मी आहे . त्यामुळे स्वराज्यास
तो धोकादायक होता . शिवाजी महाराजांनी “ आज्ञा
पत्रात “ म्हटल्या प्रमाणे “ सिद्दी हा घरातील उंदरा सारखा “ होता . किनाऱ्यावरील जनतेची उभी घरे / पिके जाळणे , किंवा
पकडून नेणे , हत्या करणे इ विध्वंसक कामे करीत असे . एकट्या मराठ्यांनीच (
शिवाजी व संभाजी महाराज - १७ व्वे आणि शाहू महाराज व कान्होजी आंग्रे - १८ व्वे
शतक ) जंजिरा जिंकण्याचे अविरत प्रयत्न केले
. इंग्रज व पोर्तुगीजांकडे राजकीय इच्छा शक्तिच
नव्हती . उलट त्यांनी सिद्दीला – मराठयानवर दबाव ठेवण्या साठी, प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष, मदतच केली .
जंजिरा
जंजिरा हा जलदुर्ग आहे , जो एका छोट्या ( ५.७ हेक्टर क्षेत्रफळ ) बेटावर
बांधला गेला आहे . १७ व्या शकात सुद्धा तो चांगलाच संरक्षित होता . किनाऱ्या पासून
जवळ ( ५०० मीटर ) असूनही फक्त ओहोटीच्या
वेळेसच जमिनी वरून जाता येते . भरतीच्या वेळेस छोट्या बोटीनेच प्रवास करावा लागतो
. किल्ल्या वर दोन गोड्या पाण्याचे तलाव आहेत . ह्याची बांधणी दगडांची असून त्याच्या
रक्षणा करता १७/१८ व्या शतकात जवळ पास ५७५ तोफा होत्या . ह्या तोफानचा पल्ला ५००
मी ( छोट्या तोफा ) आणि मोठ्या तोफानचा -
२ ते ३ की मी किंवा जास्त असा होता . अशा तोफा, बंदूकान मुळेच जमिनी वरील / सागरी हल्ल्याला
तोंड देण्यास जंजीरा समर्थ होता . १७ / १८ व्या शतकातील
त्यांच्या आरमारा विषयी दोन उल्लेख सापडतात ज्याच्या वरून त्याच्या आरमारी
सामर्थ्याची कल्पना येऊ शकेल . १७ व्या शतकात सिद्दी कडे ४०-५० गुराब होते . (
महाराष्ट्राचा इतिहास , मराठा कालखंड , शिवकाल – १६३० – १७०७ . संपादन डॉक्टर वी
गो खोबरेकर . महाराष्ट्र राज्य साहित्य व संस्कृति मंडळ – २००६ – पीडीएफ, प्रकरण
२२ – जंजिरेकर सिद्दीशी भांडण ) . १७२५ मध्ये सिद्दी रसूल याकूत खान – इंग्रज व
पोर्तुगीजांच्या उचकावण्याला बळी पडून, आपली १२ पाल , २ गुराब ( frigates )
आणि १०० गलबत ( gallivats ) – ( ५-६००० माणसांचे ) आरमार घेऊन
कुलाब्याला वेढा घालण्या करिता आला होता . ( Kanhoji Angre –
The Maratha Admiral . An account of his Life and Battles with English .
by Manohar Malgaonkar Asia Publishing House 1959 PDF page 282 )
त्या काळच्या आरामरात – पाल हे सर्वात मोठे लढाऊ जहाज , त्या नंतर गुराब व नंतर
गलबत असा क्रम होता . ह्या दोन्ही उल्लेखांचा एकात्रित विचार
केला तर अस लक्षात येत की, १८ व्या शतकाच्या सुरवातीस सुद्धा, कोकण किनाऱ्यावर, एव्हडे
सशक्त आरमार कोणा कडेच नव्हते . त्यामुळे जंजिऱ्याला सागरी वेढा घालणे कोणालाच
शक्य नव्हते ! शिवाय जमिनी वरील युद्धा
करता स्वतंत्र सैन्य त्यांच्या कडे होते . ह्या तिन्ही साधनान मुळे – किल्ल्यावरील
तोफा - बंदूका , सशक्त आरमार व सैन्य – सिद्दीला नमवून जंजिरा जिंकणे सोपे काम
नव्हते . जांच्याकडे पक्का सागरी वेढा घालण्या एव्हडे सशक्त आरमार आणि सिद्दीची
जमिनी वरील सत्ता उखडून टाकण्या एव्हडे
सैन्य – पायदळ व घोडदळ असेल , तेच राज्यकर्ते , जंजिरा जिंकू शकत होते . १७ व्या
काय पण १८ व्या शतकाच्या सुरवातीस – मराठे, इंग्रज, आणि पोर्तुगीजांकडे एव्हडे
सामर्थ्य नव्हते ! पोर्तुगीज किंवा इंग्रज यांच्याकडे जरी चांगले आरमार होते तरी
सैनिक शक्ति नव्हती , आणि माराठ्यांकडे सैनिक शक्ति होती, तरी आरमार तेव्हडे सशक्त
नव्हते .
सिद्दी विरुद्धच्या मराठ्यांच्या मोहिमा
शिवाजी महाराजांनी १७५६/७ मध्ये कोकणात जेव्हा तळे-घोसाळे जिंकले , तेव्हा
पासून त्यांचा संबंध सिद्दीशी यायला सुरवात झाली . तेव्हाच महाराजांच्या लक्षात
आले की सिद्दीला संपवायचे असेल , तर
आपल्याकडे चांगले आरमार पाहिजे . तेव्हा पासूनच त्यांनी, जवळ जवळ शून्यातून आपले
आरमार तयार करायला सुरूवात केली .
१६५७ मध्ये त्यांनी रघुनाथ बल्लाळ
सबनीस यांना जंजिरयावर पाठवले . पाठवले परंतु त्यात त्यांना यश आले नाही . नंतर
महाराजांनी १६६९ मध्ये मोठी मोहीम हाती घेतली – ज्यात सैन्य व आरमारी शक्तीचाही
वापर केला . जमिनीवरील ७ किल्ले ही जिंकले आणि जंजिरयावर सागरी मोहीम सुरू केली. शेवटी
सिद्दी फत्तेखान शरण यायला तयार झाला . परंतू , सिद्दी फत्तेखानच्या हाताखालील –
सिद्दी कासिम , सिद्दी सांबूल आणि सिद्दी खैरीयात यांनी बंड करून जंजिरा ताब्यात
घेतला व सिद्दी फत्ते खानला तुरुंगात टाकले आणि लढाई सुरू ठेवली . त्याच बरोबर
त्यांनी लगेच एक राजकारण केल . विजापूरकरांची मांडलिकी सोडून , मोगलांची पत्करली .
औरंगजेबने तातडीने – दोन जहाजे , ३ गुराब आणि २५ गलबते असा आरमारी काफिला सिद्दीच्या
मदतीला पाठवला . शेवटी शिवाजी महाराजांना ही मोहीम सोडून द्यावी लागली . परंतू
त्यांनी जिंकलेल्या दांडा – राजपुरीस नौदलाचा काफिला तैनात केला .
१६७५ मध्ये त्यांनी जंजिऱ्या जवळील कांसा बेट ताब्यात घेऊन त्यावर पद्मदुर्ग
बांधून पूर्ण केला ( राजा शिवाजी , उतारार्ध
, पुरंदरे प्रकाशन १६ वी आवृत्ती २००८ – पान ३८३ ) . १६७६ मध्ये महाराजांनी परत
एकदा जंजिरा मोहीम हाती घेतली . १० हजार सैन्य घेऊन मोरोपंतांना पाठवले . आणि लय
पटलावर , रात्री गुपचुप जाऊन जंजिरयाच्या तटाला शिड्या लावायची कामगिरी सोपवली .
१२०० धारकरी तयार केले , जे शिड्यांवरून चढून हल्ला करून जंजिरा ताब्यात घेणार
होते, अशी ही योजना होती . लय पाटलांनी
आपले काम फत्ते केले व तटाला शिड्या लावून काही तास वाट पहिली , परंतू धारकरी
पोहोचू शकले नाही .शेवटी त्यांना पहाटे पूर्वी परत यावे लागले . अशी ही मोहीम फसली
. ( पान ४०३/४/५ ) . १६८० मध्ये शिवाजी महाराजांनी खंदेरी बेटावर सागरी किल्ला
बांधून पूर्ण केला व इंग्रज आणि जंजिरयावर दबाव वाढवला .
संभाजी महाराज आणि सिद्दी
१६८० मधील शिवाजी महाराजांच्या मृत्यू नंतर , सिद्दीने किनारपट्टीवर उपद्रव फारच वाढवला . त्याचा बंदोबस्त करणे संभाजी महाराजांना भाग
होते . १६८१ मध्ये कोंडाजी फर्जनद व
त्याच्या साथीदारांनी संभाजी महाराजान बरोबरीच्या मतभेदाचे कारण देऊन , जंजिरयात
प्रवेश मिळवला . त्यांनी किल्ल्यात घातपात करायचा, मग हल्ला करून किल्ला जिंकायचा
असा संभाजी महाराजांचा बेत होता . परंतू ह्या काटाचा सुगावा , सिद्दीला लागून कोंडाजी
फर्जनद व त्याच्या साथीदारांना आपले प्राण गमवावे लागले . १६८२ मध्ये दादाजी
रघुनाथ देशपांडे यांना दांडा राजापुरी जिंकायला पाठवले . २० हजार सैन्यासह राजे
स्वत: तथे गेले आणि १५ दिवस सतत जंजिरयावर तोफानचा मारा केला . हा मारा इतका जबरदस्त होता की
किल्ल्याची भिंत कोसळून पडायची वेळ आली होती .
त्याच बरोबर त्यांनी , जंजिरया भोवतीची जागा – दगड , लाकडे, माती टाकून भरायला,
५०००० माणसे कामाला लावली . ह्या मार्गावरून जंजिऱ्यावर सरळ हल्ला चढवायचा असा
त्यांचा बेत होता . परंतू त्याच वेळेस सिद्दीच्या विनंती वरून औरंगजेबाने , नवाब
हसन आली खान याला २ हजार घोडदळ आणि १५००० पायदळ देऊन कोकणात पाठवले . त्याने लगेच
कल्याण जिंकले . त्यामुळे शेवटी संभाजी
राजे यांना मोगली सेनेचा मुकाबला करायला सिद्दी वरील ही मोहीम अर्धवट टाकून निघून
जावे लागले . तरीही दादाजी देशपांडे यांनी प्रयत्न चालू ठेवले ,पण त्यात यश आले
नाही .
पुढे राजेंनी सिद्दीला शह देण्याकरता, अंजदीव येथे किल्ला / आरमारी तळ उभारण्याचा
प्रयत्न केला , परंतू पोर्तुगीजांनी तो हाणून पाडला . नंतर इंग्रजान बरोबर संबंध
सुधारले व करार केला . त्यामुळे मुंबईचा उपयोग करून , माराठ्यां विरुद्धच्या
कारवाया करणे सिद्दीला अशक्य झाले . १६८२
मधील औरंगजेबाच्या दख्खनच्या स्वारी मध्ये संभाजी राजे अडकून पडले , आणि २
वर्षांची सिद्दी विरुद्धची मोहीम मागे पडली .
[ प्रकरण-३० संभाजी महाराज व सिद्दी संघर्ष – महाराष्ट्राचा इतिहास , मराठा
कालखंड , भाग १ , शिवकाल १६३० – १७०७ – डॉक्टर वि गो खोबरेकर , महाराष्ट्र राज्य
साहित्य व संस्कृति मंडळ – मुंबई , २००६ ,
pdf ]
कान्होजी आणि सिद्दी
संभाजी राजेनचा १६८९ मध्ये वध झाल्यावर , राजारामच्या कारकिर्दीत कान्होजी
१६९८ मध्ये आरमार प्रमुख / सरखेल झाले . तेंव्हा पासूनच त्यांच्या सिद्दी बरोबर
चकमकी चालू झाल्या . कान्होजिंनि आपले
आरमार सक्षम करायला सुरवात केली . त्याचबरोबर मोगलां पासून बरीचशी कोकण किनारपट्टी
जिंकून घेतली . तरीही सिद्दीचा उपद्रव कमी झाला नाही . मग त्यांना सिद्दीकडे लक्ष
द्यावे लागले .
१७०१ मध्ये सिद्दीने खंदेरी व कुलाब्याला वेढा घातला , परंतु त्यात त्याला
बरीच हानी सोसून माघार घ्यावी लागली . १७१३ मध्ये कान्होजी , शाहू महाराजांच्या
पक्षाकडे वळल्या वर त्यांना शाहू महाराजांचे ( पेशव्यांचे ) सैनिकी पाठबळ लाभले .
त्या नंतर १७१५ मध्ये त्यांनी सिद्दी बरोबर एक करार केला , ज्यानुसार , सिद्दी
सागरी हद्दीतून पुढील १० वर्षे नाहीसा झाला . १७२५ मध्ये सिद्दीने वर उल्लेखिल्या
प्रमाणे , मोठे आरमार गहेरून कुलाब्याला वेढा घातला . अशा काही घटना सोडल्या तर
कान्होजींनि जंजिरा जिंकण्याचा फारसा प्रयत्न केल्याचे अढळत नाही . किंबहूना, सिद्दी पेक्षा , त्यांना इंग्रज ,
पोर्तुगीज , डच अशा परकीय सत्तानशी सामना करावा लागला .
शाहू महाराज आणि सिद्दी
१७२० नंतर शाहू महाराज व पेशवे यांचे सगळे लक्ष उत्तरेकडील ( जमिनी वरील )
सत्ता वाढवण्या कडे लागले होते . त्यामुळे सिद्दी ( जंजिरा ) हा विषय त्यांच्या
पुढे नव्हता . परंतु ही परिस्थिति १७३३ मध्ये बदलली . त्या वर्षा पासून , शाहू
महाराजांना सिद्दी विरुद्ध जंगी मोहीम काढावी लागली, ज्या मागे ब्रम्हेन्द्र स्वामी ( जे पेशवे व इतरांचे “
गुरू स्वामी “ होते ) यांचा आग्रह होता . ( येथे, त्या आग्रहामागची कारण परंपरा
लक्षात घ्यायची जरूरी नाही )
१७३३ ची जंजिरा मोहीम – शाहू महाराजांच्या
सांगण्या वरून, बाजीराव पेशवे आणि फत्तेसिंग भोसले एप्रिल १७३३ मध्ये सिद्दीच्या
प्रदेशात आले आणि मोहीम सुरू झाली . मुख्य उद्देश , जंजिरा जिंकून सिद्दीला नामशेष
करायचे हा होता ! त्याकरता सेखोजी आंग्रे याची मदत घेतली ( कान्होजी नंतर त्यांचा मुलगा
सेखोजी, सरखेल झाला ) . परंतु पावसाळा तोंडावर आल्या मुळे सेखोजी सागरी मोहीम
काढायला तयार झाला नाही . मग बाजीराव राजापूरीला आले , आणि – राजापुरी , तळे,
घोसाळे, बिरावाडी ही सिद्दीची ठाणी भराभर हस्तगत केली . हे सर्व होत असतांना ,
प्रतिनिधींनी, बाजीराव यांच्याशी विचार विनिमय न करता , रायगड जिंकला व शाहू
महाराजांची वाहव्वा मिळावली . तेव्हा पासून बाजीराव आणि प्रतिनिधी यांच्यातील तेढ
वाढत गेली .
इकडे , सेखोजीने, जून अखेरीस थळचा मोठा किल्ला व पेन नदी जवळील रावळी किल्ला
सिद्दी पासून हस्तगत केला . सेखोजीच्या आईने बंकाजी नाईक याला अंजनवेल , गोवळकोट वगैरे ठाणी जिंकायला पाठवले . आशा रीतीने
सिद्दी विरुद्ध जमिनी वरील फार मोठी कारवाई सुरू केली गेली . परंतु अचानक सेखोजी
ऑगस्ट १७३३ मध्ये मरण पावला आणि मोहिमेला वेगळेच वळण लागले . ( संभाजी आंग्रे ,
ज्याच्याकडे विजयदुर्ग होता , त्याने या
मोहिमेत भाग घेतला नाही . मानाजी आंग्रे मात्र सामील झाला.)
तिकडे सिद्दी ने उंदेरि इंग्रजांना देऊन , त्यांची मदत मिळवली . सूरतेहून
सिद्दी मसूद सागरी कुमक घेऊन येणार होता, ज्यास अडवण्या करता शाहू महाराजांनी
उमाबाई दाभाडे व दामाजी गायकवाड यांना लिहिले होते . परंतु ह्या दोघांनी काहीही न
केल्यामुळे सिद्दीला सूरतेची कुमक मिळाली . इंग्रजांनीही लढाऊ जहाजे व इतर सामान सिद्दी कडे पाठवले .
त्यांनी डिसेंबर १७३३ मध्ये सिद्दी बरोबर – एकमेकांना मदत करायचा करार केला .
या सर्व घटनानमुळे बाजीरावांनी डिसेंबर महिन्यात, जंजिरयाचा वेढा उठवून सिद्दी
बरोबर तह करून माघार घेतली. तरीही शाहू महाराजांनी ही मोहीम पुढे सुरू ठेवली .
१७३४/३५ मध्ये बऱ्याच घटना घडल्या. १७३६ मध्ये चिमाजि अप्पा कोकणात आले. त्यांनी व
इतर सदार यांनी मिळून सिद्दी सात , उंदेरीचा सिद्दी याकूब , सिद्दी अंबर अफवानी या
प्रमूख सरदारांना ठार मारले . यामुळे सिद्दीची अर्धी शक्ति खच्ची झाली व सिद्दी
रहमान याने बाजीरावान बरोबरचा तह कायम
करून युद्ध थांबवले . परिणाम स्वरूप
जंजिरा , अंजनवेल, गोवळकोट इ प्रदेश सिद्दीकडेच राहिला .
या मोहिमेचे फलित - मूळ उद्देश - जंजिरा
, अंजनवेल , गोवळकोट घेऊन सिद्दीचा नायनाट करायचा, हा होता . तो सफल झाला नाही .
शाहू महाराजांनी या ४ वर्षाच्या मोहिमेत बराच पैसा ओतला. बाजीराव, चिमाजि अप्पा,
सेखोजी व मानाजी आंग्रे, पिलाजी जाधव, उदाजी पवार, प्रतिनिघी बाजी भीमराव इ या
कामी झटत होते. मराठ्यां कडील सुभानजी घाटगे, कोंड नाईक, बाळाजी शेणवाई इ नामांकित
सरदार कामी आले . एव्हडे करूनही सिद्दी अर्धा मुर्धा का होईना ,पण जंजिऱ्या
सकट
राहिला .
ही मोहीम फसण्याची कारणे अनेक आहेत . एकतर ही मोहीम , मे १७३३ पासून दुतोंडी (
बाजीराव – प्रतिनिधि ) होती . त्यात सेखोजीचे अकाली मरण आणि बाजीरावची पहिल्या ७
महिन्या नंतरची माघार या घटनांनी ग्रासली गेली . त्यात संभाजी व मानाजी यांच्या
वितुष्टाची भर पडली . सागरी मोहिमे अभावी ही मोहीम फक्त जमीनिपूर्तीच मर्यादित
राहिली . त्याच बरोबर सिद्दीने इंग्रज ,मोगल , सुरतेचा सिद्दी यांची मदत मिळवली
आणि त्याचा लढण्याचा हूरूप आणि आरमारी शक्ति वाढली. त्यामुळेच त्याला मराठ्यांच्या
हल्ल्याला , खूप हानी सोसूनही तोंड देता आले व त्याने आपली सत्ता कशी बशी राखली .
थोडक्यात, मराठ्यांचे आपापसातील मतभेद, सागरी मोहिमेचा अभाव आणि सिद्दीस
मिळालेली बाह्य मदत ह्या कारणांनी ही मोहीम फसली व जंजिरा जिंकता आला नाही !
जंजिरा अजिंक्य का राहिला ?
सिद्दीचे एकमेव शत्रू मराठे . त्यामुळे फक्त मराठ्यांनी त्याच्या विरुद्ध अनेक
मोहिमा काढल्या . शिवाजी महाराज यांनी ३ ( १६५७, १६६९, १६९६ ), संभाजी महाराजांनी
२ ( १६८१, १६८२ ) आणि शाहू महाराजांनी १ ( १७३३-३७ ) आशा मोहिमा उतरत्या क्रमाने
काढल्या, ज्यात त्यांना यश आले नाही . या सर्व मोहिमांचा एकत्रित विचार केल्यास
काही गोष्ट स्पष्ट होतात . सिद्दीचा आत्मा म्हणजे जंजिरा . तो जिंकला की सिद्दी
संपला ही गोष्ट जरी खरी असली, तरी ती प्रत्यक्षात आणणे किती कठीण होते हे लक्षात येते .
जंजिरा हा अभेद्य जल दुर्ग होता ज्याला सिद्दीच्या समर्थ आरमाराचे संरक्षण
होते . ते भेदायला मराठा आरमार फार कमी पडत होते . ( तुळाजी आंग्रे विरुद्ध जिंकायला,
नाना साहेबा पेशव्यांना १७५६ मध्ये इंग्रजांच्या आरमाराची मदत घ्यावी लागली होती ,
हे लक्षात घेतले पाहिजे ) . प्रभावी सागरी
मोहिमे आभावी ह्या सर्व मोहिमा जमिनी पुरत्या मर्यादित राहिल्या . त्यात
सिद्दीने राजकारण खेळून, वेळो वेळी, इंग्रज व मोगल ह्यांची मदत मिळवली .
१७ व्या शतकात शिवाजी व संभाजी महाराज यांना जेव्हडे महत्व ( धोका ) जंजिरयाचे
वाटले तेवहडे १८ व्या शतकात शाहू महाराज व
नंतर पेशवे - यांचे सर्व लक्ष उत्तरेतील सत्ता वाढवण्या कडेच असल्या मुळे, यांना
वाटले नाही ! जंजिरा हा विषय त्यांच्या दृष्टीने तेव्हडा महत्वाचा नव्हता ! ( शाहू
महाराजांनी सिद्दी विरुद्धची मोहीम , ब्रम्हेन्द्र स्वामी यांच्या आग्राहा मुळे काढली होती. तो
धोकादायक आहे म्हणून नष्ट करायला आपणहून काढलेली नव्हती ! )
या सर्व कारणांमुळेच जंजिरा ४५० वर्षे
( १४९० पासून ) अजिंक्य राहिला व १९४८ मध्ये भारतात विलीन झाला !
++++++++++
